Skírnir - 01.01.1974, Side 229

SKÍRNIR
UM VERK OG VILJA
223
leiðingum sínum um viljann og verkið. Villan er einungis svolítið önnur. Því
má segja ao á þessu stigi sé ágreiningur okkar Eyjólfs um það hvor af tveimur
skyldum villum Brynjólfi verði á: sú að rugla beinlínis saman hugarfarsreglu
og afstæðiskenningu, eða hin að telja hugarfarsregluna hafa sömu afleiðingar
fyrir mannlegt siðferði og afstæðiskenninguna.
III
Mönnum hlýtur að virðast vandséð hvor kosturinn sé skárri af þeim tveimur
sem nú er lýst, og þar með hvor okkar Eyjólfs leggi skynsamlegri skilning í
orð Brynjólfs. En þá víkur sögunni að öðrum rökum sem ég tel mig hafa fyrir
skilningi mínum, og lúta þau að notkun Brynjólfs, og raunar Eyjólfs líka, á
orðinu ‘mælikvarði’. í grein minni tók ég dæmi þeirri skoðun minni til stuðn-
ings að rangt væri að kalla hugarfar manns ‘mælikvarða’ á breytni hans; mæli-
kvarði á breytni manns er allt annað en hugarfar, sagði ég, til að mynda ein-
hver siðaregla sem beitt er við mat breytninnar og hugarfarsins. A hinn bóginn
fjalla afstæðiskenningar um mælikvarða: kenning eðlisfræðingsins Einsteins
um mælikvarða í eiginlegri merkingu, svo sem málbönd og klukkur, og kenn-
ing siðfræðingsins Westermarcks um mælikvarða í óeiginlegri merkingu, svo
sem reglur eins og þá að ávallt sé rangt að svipta annan mann lífi. Þar með er
þeirri skoðun enn gefið undir fótinn að Brynjólfur villist beinlínis á afstæðis-
kenningu og hugarfarsreglu. En nú mun nánari skýringar þörf.
Eyjólfur réttlætir notkun Brynjólfs á orðinu ‘mælikvarði’ með svofelldum
orðum: „Nú er það svo, að í mæltu máli merkir orðið ‘mæhkvarði’ það, sem
tekið er mið af, þegar eitthvað er metið. Allir kannast við ... að þegar
breytni manna er metin siðferðilega tekur dómurinn yfirleitt mið af hugarfar-
inu, sem að baki liggur, að minnsta kosti ásamt öðru. Þessi ‘mælikvarði’
er meira að segja notaður í réttarfari allra ríkja, sem kenna sig við siðmenn-
ingu: menn fá annan og mildari dóm fyrir voðaskot en morð að yfirlögðu
ráði.“
Um þessa réttlætingu er það að segja að þar virðist mér Eyjólfi verða á
sama afdrifaríka ónákvæmni í notkun orðsins ‘mælikvarði‘ og ég sakaðist um
við Brynjólf. Eyjólfur skilgreinir orðið svo, að mælikvarði sé það sem tekið
er mið af þegar eitthvað er metið. En hann virðist ekki átta sig á að orða-
lagið ‘að taka mið af’ (og þó enn frekar orðalagið ‘að miða við’) er tvírætt. I
eiginlegustu merkingu þessa orðalags segjum við til dæmis að menn taki mið
af sólinni við ákvörðun átta, og í sambærilegum skilningi segjum við að maður
taki mið af kvarða við ákvörðun vegalengda. Þennan skilning orðanna ‘að
taka mið af’ getum við kallað viðmiSsskilninginn. En orðin má einnig skilja
viSfangsskilningi sem við getum kallað svo. I þeim skilningi þeirra má segja
að við ákvörðun vegalengdar verði að taka mið af veginum eða miða vega-
lengdina við veginn. Og má nú orða aðfinnslu mína við Brynjólf svo að þótt
orðið ‘mælikvarði’ hafi viðmiðsmerkinguna eina, þá skilji hann orðið jöfnum
höndum viðmiðsskilningi og viðfangsskilningi og geri þar engan greinar-
mun a.