Skírnir - 01.01.1974, Page 255

SKÍRNIR
RITDÓMAR
249
anlega orsök þeirra, því að hver orsök eigi sér aðra orsök og ekki sé unnt að
komast fyrir endann á keðjunni. Allsherjarskýring á hljóðbreytingum yrði því
ætíð ófullkomin iausn. Greina megi þó sterka þætti, sem ráði miklu um hverja
stefnu hljóðbreytingar fari, þ. e. (1) viðleitni að gera framburðinn auðveld-
ari og (2) nauðsyn þess að skiljast.
Rannsóknir á sögulegri fónólógíu eru að því leyti mikilvægar, að þannig
uppgötvuðust kerfisþættir og mikilvægi þeirra. Ekki má þó gera of mikið úr
mikilvægi þessara þátta, og sú staðreynd, að skyld mál hafa þróazt á ólíkan
hátt út frá sama uppruna, sýnir, að það eru ekki einungis kerfisþættir, sem
ferðinni ráða í þróun tungumálsins. Hins vegar geta kerfisþættir hjálpað til að
skýra hljóðbreytingar, en þeir geta aldrei gefið nema vísbendingu um það,
hverja stefnu þróun geti tekið. Möguleikarnir séu ætíð fleiri en einn. Á bls.
23 dregur höfundur saman átta lögmál fónólógískrar þróunar, sem hann hefur
uppgötvað í eigin rannsóknum og sem hann skýrir með einstökum dæmum úr
lifandi málum víðs vegar í bók sinni. Hann tekur þó skýrt fram, að þessi átta
lögmál hafi ekki meira gildi en hin almennu hljóðlögmái, heldur séu þau
vinnutillögur. Þrátt fyrir það að enn hafi ekki tekizt að finna þau lögmál, sem
gera hljóðbreytingum full skil, þá sé það skylda vísindanna að halda leitinni
áfram, því að markmið hverrar kenningar sé uppgötvun lögmála.
I heild má segja, að þessi ritgerð sé tilraun til að marka fónólógískum þátt-
um þann stað, sem þeim her í hverri kenningu um hljóðbreytingar. Ymsar
spurningar vakna þó óhjákvæmilega, t. d.: Hvert er sambandið milli afbrigða-
breytinga (ohangements allophoniques) og fónólógískra breytinga? Þar eð all-
ar breytingar eru í byrjun afbrigðabreytingar, eru þessar breytingar stöðugt
að gerast, en hvenær verða þær fónólógískar? Augljóst er af ýmsum dæmum,
sem meðhöndluð eru í bókinni, að þessi tvö atriði þurfa ekki að fara saman. Á
sama hátt er augljóst, að skilyrði til fónólógískrar breytingar eru ekki alltaf
undanfari eðlisbreytingar allra meðlima fónólógískrar andstæðu. Gott dæmi
um það er t. d., þegar órödduðu nefhljóðin og óraddað 1 og r urðu fónem í ís-
lenzku. Hins vegar geta fónólógísk atriði ráðið, hvaða stefnu hljóðbreytingar
(t. d. samlögun) taka, svo að í heild verður sambandið milli þessara atriða
allra mjög óljóst. Ef til vill er það eðlilegt, þar eð málið í allri sinni fjöl-
breytni er svo flókið rannsóknarefni, að engar einfaldar formúlur geta lýst
því til hlítar.
Á eftir inngangsritgerðinni koma þrjár stuttar ritgerðir um samgermönsk
efni: Elztu rúnir og frumskandinavísk fónem (bls. 25-30). Breytingin z>R í
Skandínavíu (Skandinaviskij rotacizm) (bls. 31-38) og Skandínavíska klofn-
ingin (bls. 39-46).
I ritgerðinni um rúnirnar reynir höfundur að sýna fram á, að rúnum hafi í
byrjun verið ætlað að tákna sérhljóðakerfi með 10 sérhljóðum, en ekki 8 eða 9.
Varðandi breytinguna z>R sýnir höfundur fram á, að z hafi staðið ein-
angrað i kerfinu með einn deiliþátt, röddun, sem orðið hafi að víkja, er rödd-
uð önghljóð afrödduðust í enda orðs. Deiliþátturinn röddun hafi vikið fyrir
þættinum sveiflun og z orðið að R, sem hafi hlotið að vera framgómmælt r