Tímarit Máls og menningar - 01.11.1977, Blaðsíða 121

Þekkingin er þjóðfélagsafl
sem hér um ræðir: Er hægt að hugsa sér staðnaðri og lokaðri þekkingar-
forða en útdautt tungumál?
Annað dæmi um þessi gömlu viðhorf, sem hefur líka smðlað mjög
að viðhaldi þeirra, er sjálf trúarbók kristinna manna, Biblían. Hún er
einmitt staðnaður forði sem hefur haldist óbreyttur um aldaraðir enda
þótt vitað sé að hin ýmsu rit hennar urðu til á löngum tíma og af mjög
misjöfnum toga. Þótt trúarbrögð Gyðinga og kristinna manna hafi þrátt
fyrir allt tekið nokkurri þróun frá upphafi, sér þess engin merki í
Biblíunni. Mér skilst þó að ýmis rit, sem liggja utan garðs, gæm átt
bemr heima í þessari merku bók en sum þeirra sem útvalin voru í upphafi.
Þegar litið er á þekkinguna sem staðreyndaforða leiðir eðlilega af því
að gerður er mjög skýr greinarmunur á „réttu“ og „röngu’. Allar full-
yrðingar um þekkingu eru taldar ýmist „réttar“ eða „rangar“. Til að
mynda eiga svörin við spurningum skólanna að vera ýmist „rétt“ eða
„röng“. Gott dæmi um þetta er að finna í íslenskri móðurmálskennslu
eins og hún hefur verið iðkuð til skamms tíma. Hún hefur þá að mestu
snúist um það hvað væri „rétt mál“ og „rangt“ án tillits til þess að ís-
lenskan er sem betur fer lifandi mngumál en ekki dautt eins og latínan.
Því er ekki að neita að saga mannsandans hefur verið með þeim hætti
að viðhorf hins staðnaða þekkingarforða hafa átt sæmilega við á löng-
um köfium. Einn slíkur kafli nær frá endalokum forngrískrar menn-
ingar í upphafi miðalda og fram til þess er miðöldum lauk m. a. með
landafundum og uppgötvunum Kópernikusar, Galileis og Newtons. Segja
má að annar kafli nái frá því að raunvísindi Galileis og Newtons höfðu
rutt sér til rúms og allt fram á þessa öld þegar nýjar byltingar verða í
raunvísindum, aðrar vísindagreinar fara að láta til sín taka og þekkingar-
forðinn fer að vaxa svo ört að líkja má við sprengingu.
Á hinn bóginn eiga viðhorf stöðnunarinnar mjög illa við á umbrota-
tímum í sögu vísinda og þekkingar. Eg ætla hér á eftir að taka ýmis dæmi
um slík umbrot en jafnframt reyni ég að rekja hvernig þau hafa ætíð
verið þyrnir í augum ríkjandi þjóðfélagsafla á hverjum tíma.
Vístndabylting Neivtons
Á 16.—18. öld varð sem kunnugt er alger bylting í þekkingu manna á um-
hverfi sínu og er hún oft nefnd vísindabyltingin (scientific revolution).
Drög að henni lögðu m. a. þeir Kópernikus, Galilei, Tycho Brahe og