Tímarit Máls og menningar - 01.11.1977, Síða 126

Tímarit Máls og menningar
við vissar aðstæður. Ljós og önnur rafgeislun var áður talið vera bylgju-
hreyfing en nú kom á daginn að það hagar sér eins og agnir þegar svo
ber undir. Þannig kom fram svokallað tvíeðli ljóss og einda (duality).
Ef andi Laplace á að geta sagt fyrir um óorðna hluti með öruggri vissu
skiptir öllu að hægt sé að mæla stað og hraða allra efnisagna í upphafi
með eins mikilli nákvæmni og vera skal. Sé slíkt ókleift er hugmyndin
lítils virði og heimspekin að baki hennar harla fánýt. Hér kemur skammta-
fræðin einmitt við sögu með örlagaríkum hætti. Samkvcemt henni er ekki
hcegt að mcela bceði stað og hraða agna á sama tíma með ótakmarkaðri
nákvæmni. Ef við viljum t. a. m. ákvarða staðinn fullkomlega verðum
við að fórna allri vitneskju um hraðann — og öfugt. Annað einfaldara
dæmi, sem mundi verða andanum ofviða, er snndrun geislavirkra atóma.
Samkvæmt skammtafræðinni getum við aðeins sagt fyrir um líkurnar á
því að tiltekið geislavirkt atóm sundrist á einhverju ákveðnu tímabili.
Við getum alls ekki sagt nákvæmlega til um hvenær sundrunin verður.
Hér er ekki um að ræða tæknilega erfiðleika sem verði yfirstignir með
bættri mælitækni, heldur er þetta algert grundvallaratriði í skilningi nú-
tíma eðlisfræðinga á hegðun efnisins — atriði sem sárafáir vísindamenn
draga í efa nú á dögum, enda styðst það við ótal athuganir og mælingar.
Af framansögðu má Ijóst vera að skammtafræðin táknar algera bylt-
ingu í viðhorfum raunvísinda til viðfangsefna sinna — byltingu sem
kallar á róttceka endurskoðun á sjálfu orsakalögmálinu, sem áður var eins
konar sameiningartákn bæði raunvísinda og ýmissa annarra vísindagreina.
Og eins og oft vill verða um byltingar verður hún alllengi að ryðja sér
endanlega til rúms. Jafnvel sumir þeirra sem lögðu fyrstu drögin að
skammtafræðinni, t. d. Planck og Einstein, neituðu alla ævi að fallast
á þær þekkingarfræðilegu afleiðingar hennar sem ég hef rakið í stutru
máli. Menn eru því ekki í slorlegum félagsskap ef þeim þykir boðskap-
urinn tormelmr, enda verður hann varla meðtekinn til fulls með einni
tímaritsgrein.
Hinar framandi og torskildu niðurstöður skammtafræðinnar vökm
fljótlega áhuga heimspekinga en því miður hafa vangavelmr þeirra að
mínu viti oft verið reistar á misskilningi. Það fer oft illa þegar menn skilja
varla en vilja samt endilega túlka. M. a. komust stalínistar að þeirri
niðurstöðu að skammtafræðin stangaðist á við díalektíska efnishyggju
og úthrópuðu hana lengi vel sem „borgaraleg vísindi“. Líklega hefur
frávik skammtafræðinnar frá orsakalögmálinu ráðið mesm um þetta.
348