Uppeldi og menntun - 01.01.2001, Síða 13

GUÐNÝ
GUÐBJORNSDOTTIR
ir kalla „tilraunaskcið" (Bogdan og Biklen, 1998,207). Þó að fræðimenn séu yfirleitt upp-
teknir af vísindalegri „nákvæmni", „hlutleysi" og „sannleika" kenninga sinna og rann-
sókna eru sumir áhugasamari um það sem Nancy Fraser (1989) kallar ferlið, aðferðimar
eða tækin sem notuð em við að skapa þekkingu og móta sannleikann. Sú fræðilega nálg-
un sem hér er stuðst við er félagsleg mótunarhyggja og svokallaður póststrúktúralismi,
með kvennafræðilegu ívafi (Anyon, 1994, Butler, 1990). Gengið er út frá því að félagsleg-
ur vemleiki mótist af sögulegum og menningarlegum skilningi. Hugmyndir um kyn-
gervi eða mismunandi væntingar og kröfur til stjómenda eftir kynferði birtast í mismun-
andi orðræðum. Miðlæg hugtök em orðræða (discourse), skilvirkni/ árangur (performati-
vity), hugoerur2 (subjectivities) og ki/ngervi (gender).
Foucault lítur á orðræðu sem stofnanabundna orðnotkun fræðigreina, stjómmála og
menningar, það sem hægt er að segja frá eða tala um á ákveðnu augnabliki: viðurkennda
þekkingu eða sannleika sem orðið hefur til í samskiptum ákveðinna félagslegra afla (í
Danaher o.fl., 2000,31). Sannleikur fyrir póststrúktúralista mótast af orðræðunni. Ekki er
hægt að meta hvað sé satt nema innan ákveðinnar orðræðu. Þetta þýðir ekki að enginn
sannleikur sé til heldur að allur sannleikur miðist við ákveðna orðræðu. Litið er svo á að
mannvísindi séu staðsett innan orðræðu og tungumáls. Oll reynsla ákvarðast eða fær
merkingu í gegnum orðræðu (Smith, 1999,99-101). Hugtakið orðræða er gagnlegt vegna
þess að það tengir meginstefnu, í þessu tilviki ríkis eða sveitarfélags, við stefnu í skólum
gegnum sjálfsmyndir stjómenda. Orðræður hafa áhrif á hvemig við skiljum sjálf okkur,
takmörk okkar og möguleika í félagskerfinu (Kelly, 1993). I stað þess að horfa á hinn
skynsama einstakling sem sjálfstæðan geranda telja Foucault og fleiri póststrúktúralist-
ar að orðræður eða málnotkun einstaklinga og stofnana hafi áhrif á reynslu fólks og end-
urspegli um leið valdatengsl samfélags. Líta má á orðræðu sem glugga til að horfa á vem-
leikann. Hún mótar skilning okkar á okkur sjálfum og fæmi okkar til að greina kjarnann
frá hisminu, rétt frá röngu. Mikið vald felst í orðræðu vegna þess að hún dregur taum á-
kveðinna hópa eða sjónarmiða fremur en annarra.
Ahersla á árangur og skilvirkni (performativity) er táknmynd þess að orðræðan um
menntastjórnun hefur færst frá hugmyndum yfir á færni, frá jafnrétti og gildi einstak-
linga og minnihlutahópa yfir á mælingar, frammistöðu, markmið og „hlutlægt" mat, allt
innan ákveðins samkeppnisramma (Whitehead, 1998, Lyotard, 1984). Benhabib segir
hugtakið byggjast á þeirri forsendu að þekking sé vald og vald auðveldi aðgang að
þekkingu. Valdið réttlæti vísindin og lögin vegna skilvirkni þeirra og skilvirknin er rétt-
lætt með aðferðum vísinda og með lögum (1992,204). Árangursstjórnun hefur verið lýst
sem hæfni til að framleiða vöru eða þjónustu, t.d. menntun, með sem minnstum tilkoshi-
aði. Hún kemur í stað sannleika sem mælikvarði á þekkingu, þ.e. afköst og skilvirkni
verða einu mælikvarðarnir á gildi þekkingar. Spurningar um sannleika, réttlæti eða sið-
fræðilegt mat umhverfast í spurningar um skilvirkni, markaðshæfni eða söluvöru (Blol-
and, 1995,536). Að auki hefur hugtakið kynjaða vídd, þar sem áherslur á árangur, skil-
virkni, samkeppni og tækni hafa frekar verið tengdar við karla, en áherslur á umönnun,
tengsl, jafnrétti og samvinnu við konur (Whitehead, 1998, Blackmore, 1995,1999, Guðný
Guðbjörnsdóttir, 1997).
Áherslur menntamálayfirvalda á Islandi eru svipaðar og annars staðar þar sem
markaðslausnir hafa verið ráðandi afl í stjómmálaumræðu og hagstjórn. Markmið em
2 Þessi þýðing hefur veriö notuð af ýmsum fræðimönnum svo sem Halldóri Guðmunds-
syni (1987:15), Dagnýju Kristjánsdóttur (1996) og Sigríði I’orgeirsdóttur (1993) eins og
Garðar Baldvinsson (2000) bendir á í grein sinni Þegn, líkami, kyn, í Skírni 174. ár., 274.
Sjálfur notar hann hugtakið þegn en einnig hefur hugtakiö sjálfsvera verið notað.
11