Uppeldi og menntun - 01.01.2001, Síða 183

GUNNAR J. GUNNARSSON
GUÐSMYND OG TRÚARHUGSUN BARNA
OG UNGLINGA
Flestir velta pví einhvern tíma fyrir sér hvernig Guð er í raun og veru og gera sér ákveðnar
hugmyndir um hann. Þær hugmyndir mótast vegna ytri áhrifa og eigin reynslu einstaklings-
ins og eru breytilegar eftir aldri. Hugtakið guðsmynd er gjarnan notað í pessu sambandi um
pá mynd sem einstáklingurinn geymir íhugskoti sínu um Guð. Töluvert hefur veriðfengist
við að greina pessa mynd og skýra út hvernig hún verður til og proskast. Rannsóknir á guðs-
myndinni beinast að pvf að gera sér grein fyrir eðli guðsmyndar fólks, barna eða fullorðinna,
og greina próun hennar og helstu áhrifavalda í mótun hennar. Rannsóknir af pessu tagi eru
aldrei einfaldar par sem guðsmynd fólks er bæði flókin og samsett. Hún samanstendur af vits-
munalegum og tilfinningalegum páttum og hlutbundnum og óhlutbundnum myndum og
hugtökum. Áhrifapættir við mótun hennar eru margir og par af leiðandi er hún breytileg frá
einni persónu til annarrar. Um leið má sjá ýmsa sameiginlega pætti sem koma fyrir íguðs-
mynd margra eða flestra.
Á Vesturlöndum hafa verið settar fram kenningar og stundaðar rannsóknir á guðs-
myndinni út frá ýmsum forsendum. Algengast er að þær séu annaðhvort gerðar út
frá sjónarhóli þroskasálfræði þar sem áherslan er lögð á að greina einhvers konar
stiggreiningu eftir aldri í þróun trúarlegrar hugsunar og þar með guðsmyndarinnar
eða að þær séu gerðar á grundvelli djúpsálarfræði og sálgreiningar með áherslu á
helstu áhrifaþættina í mótun guðsmyndarinnar. Hér verður vikið að hugmyndum
djúpsálarfræðinnar og sálgreiningarsinna um uppruna og þróun guðsmyndarinnar
og síðan hugað að kenningum formgerðarsinna um stiggreiningu trúarþroskans. í
framhaldi af því verða sænskar rannsóknir á sviði trúaruppeldisfræði athugaðar en
þær setja tilvistarspurningar barna og unglinga í brennidepil og skoða m.a. guðs-
myndina í því samhengi. Loks eru dregnar fram nokkrar niðurstöður úr íslenskri
rannsókn og þær skoðaðar í ljósi þess sem á undan er getið.
Uppruni og þróun guðsmyndarinnar frá sjónarhóli djúpsálarfræðinnar
Ymsir sálfræðingar hafa verið uppteknir af tengslunum milli guðsmyndar barna og
sambands þeirra við foreldra sína. Þekkt er kenning Sigmund Freuds frá fyrsta fjórð-
ungi 20. aldar um að guðsmynd barna endurspegli hugmynd þeirra um föðurinn.
Freud talar að vísu fyrst og fremst um samband sonar og föður í þessu sambandi og þar
af leiðandi um guðsmynd drengja og fjallar því lítið um hvernig guðsmynd stúlkna
mótast né hvort móðirin geti orðið fyrirmynd varðandi mótun guðsmyndarinnar.
Kenning Freuds er sú að guðsmyndin taki að mótast á Ödípusarskeiðinu. Barn-
ið skapar sér guðsmyndina með föðurinn sem fyrirmynd og skiptir lausn Ödípusar-
duldarinnar þar miklu máli. Urn er að ræða kærleiksríkar tilfinningar og þrá eftir
föðurnum, þörf fyrir vernd og öryggi, ásamt tilfinningum á borð við ótta, reiði og
auðmýkt. Faðirinn er sá sem sonurinn bæði elskar og óttast rétt eins og fullorðin
manneskja óttast og elskar Guð. Persónulegt samband hvers einstaklings við Guð er
bæði komið undir og þróast og breytist með sambandi hans við föður sinn.1 Sam-
1 Freud, S. 1938 (1913), bls. 919-920.
181