Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Blaðsíða 286

ÁHRIF SIðBóTARInnAR Á ÍSLAnDI
283
Niðurstöður
Hér hefur verið leitast við að greina helstu áhrif siðbótarinnar á Íslandi á
sviði kirkjumála og trúariðkunar.
Áréttað skal að með siðbót er hér átt við kirkjugagnrýni Lúthers og eftir
atvikum annarra siðbótarmanna á 16. öld sem og það umbóta- og uppbygg-
ingarstarf sem fylgdi strax í kjölfarið. Helstu áhrif siðbótarinnar í þessari
þröngu merkingu felast vissulega í siðaskiptunum og siðbreytingunni. Með
fyrra heitinu er átt við þau trúar- og kirkjupólitísku hvörf sem urðu í fram-
haldi af siðbótinni og lögðu grunn að lúthersku ríki m.a. í Danmörku og
hér á landi. Með því síðara er átt við langvarandi menningarlega þróun og
jafnvel menningarbaráttu sem leiddi til að þjóðlífið tók að mótast af hug-
myndum siðbótarmanna. Bæði siðaskiptin og siðbreytingin mótuðust þó
öðrum þræði af þróun miðstýrðs ríkisvalds. Án hennar hefði siðbótin tæpast
náð svo miklum ítökum.
Til að hægt sé að ræða um lúthersk áhrif í sögulegri merkingu er mikil-
vægt að mögulegt sé að sýna fram á að siðbótin hafi verið nauðsynleg for-
senda þeirrar þróunar, breytinga eða nýjunga sem fjallað er um hverju sinni.
Með nauðsynlegri forsendu er svo átt við að unnt sé að sýna fram á að án
lúthersku siðbótarinnar hefði breytingin ekki orðið. Þetta er mun afdráttar-
lausari viðmiðun en oftast er gengið út frá t.d. meðal guðfræðinga og mál-
svara þjóðkirkjunnar sem og í almennum umræðum.
nærtækt er að álykta sem svo að áhrifa siðbótarinnar sé fyrst og fremst
að leita á sviði trú- og kirkjumála eða á því sviði sem fjallað er um í þess-
ari grein. Ekki skal dregið í efa að margháttaðra lútherskra áhrifa hafi gætt
á sviði guðfræði hér á landi eins og annars staðar þar sem lútherska sið-
bótin ruddi sér til rúms. Má þar nefna áhrif á útgefnar postillur og aðrar
húslestrarbækur, sálmakveðskap og uppfræðslukver og í framhaldi af því
boðun og uppfræðslu þegar prestar urðu í stakk búnir til að vinna að fram-
gangi siðbótarguðfræðinnar í predikun og uppfræðslu. Í þessari grein er þó
ekki fjallað um þessi eða önnur guðfræðisöguleg atriði í þröngum skilningi.
Hitt vekur athygli hversu mikils samhengis virðist hafa gætt á siðaskipta-
tímanum á ýmsum sviðum kristnihalds í landinu. Því máli gegnir t.a.m. um
rekstrargrundvöll kirkjunnar en allt bendir til að eignaupptaka konungs á
siðaskiptatímanum hafi verið stórlega ofmetin. Vissulega tók hann til sín
eignir klaustranna sem voru lögð af sem trúarlegar stofnanir og breytti þeim
í veraldleg lén. Þó verður að hafa hugfast að klaustrin gegndu áfram ýmsum
félagslegum og jafnvel kirkjulegum hlutverkum. Þar stóðu áfram veglegar