Úrval - 01.01.1964, Blaðsíða 62

68
URVAL
í öfugu hlutfalli við fjarlægð-
ina —- eða á sama hátt og rúm-
fang' hnattarins að innan eykst
samanborið við það hve þver-
geisli þess lengist — og fyrir
bragðið gerir aukning stjarn-
mergðarinnar meir en að vega
á móti dvínandi ijósmagni fyr-
ir aukna fjarlægð. Það gildir
því einu hve Ijósmagnið hefur
minnkað sökum fjarlægðarinn-
ar, sé mergð stjarnanna nógu
mikil og geislunartíminn nógu
langur, hlýtur að vera ofsa-
birta og ofsahiti á plánetunni,
sem myndar miðdepil hnatt-
geimsins.
En hversvegna er það þá ekki
þannig? Hversvegna er himininn
myrkur á nóttum? Sá góði lækn-
ir fann ekki annað svar við
þeirri spurningu, en að þoka,
sem fyllti rúmið á milli stjarn-
anna, hlyti að drekka i sig mik-
ið magn geislunarinnar. Aðr-
ir stjörnufræðingar voru þó
ekki eins vissir um að slík skýr-
ing væri fullnægjandi, og spurn-
ingin varð fræg meðal þeirra
sem „þversögn 01bers“.
í fulla öld reyndu stjörnu-
fræðingarnir að ráða þessa
þversögn. Þeir fengu raunar
nokkra vísbendingu aðeins 16
árum eftir að Olbers bar fram
spurningu sína, en þá gerði
enginn sér grein fyrir samheng-
inu þar á milli.
Arið 1842 uppgötvaði austur-
rískur stærðfræðingur, Christi-
an Doppler, það fyrirbæri, sem
siðan hefur verið við hann
kennt, Dopplers-lögmálið. Standi
maður nálægt járnbrautartein-
um, þegar lestin nálgast, virðist
hljómur eimblístrunnar mun
hærri, en þegar lestin hefur far-
ið framhjá og fjarlægist. Doppl-
er fann á þessu sennilega skýr-
ingu — þegar lestin nálgast,
er sem hljóðbylgjurnar, sem hún
sendir að þér, styttist fyrir hrað-
ann, þrýstist saman — og hljóð-
ið ómar þvi hærra sem bylgjur
þess eru styttri, hljómur eim-
blístrunnar lætur hærra í eyrum.
Þar af leiðir, að hljóðbylgjurn-
ar verða að fara lengri leið að
eyrum manns þegar lestin fjar-
lægist; það teygist með öðrum
orðum úr þeim, og því virðist
hljómurinn lægri og dimmari.
Dopplerslögmálið gildir einn-
ig varðandi ljósið. Ljósbylgj-
urnar virðast lengri ef ljósgjaf-
inn færist fjær manni en ef
hann færist nær.
Hvað ljósið snertir, kemur
þetta einnig fram í litrófi þess.
Ljósbylgjurnar eru lengri —
og veikari —- eftir þvi sem lit-
rófið verður rauðara, skemmri
eftir því sem það verður fjólu-
blárra. Fyrir það verður litróf
ljóssins rauðara þegar ljósgjaf-
inn fjarlægist, það fer „yfir