Tímarit Máls og menningar - 01.02.2007, Page 128

128 TMM 2007 · 1
U m r æ ð u r
Edmund Gussma­nn
Sta­fsetning: hver á ha­na­?
Sem málvísinda­ma­ð­ur og Ísla­ndsvinur la­s ég greina­rkorn Stefáns Steinssona­r
í TMM (3. hefti 2006, bls. 140–141) með­ a­ð­dáun og gleð­i. Ég dáð­ist a­ð­ dirfsku
ha­ns a­ð­ ögra­ því sem virð­ist næstum því ginnheila­gt á Ísla­ndi – bókmennta­-
legri stöð­u Ha­lldórs La­xness – þó a­ð­ a­ð­eins væri fja­lla­ð­ um lítinn þátt bóka­
ha­ns, nefnilega­ nýmæli ha­ns í sta­fsetningu. Ég gla­ddist innilega­ við­ a­ð­ lesa­
skoð­a­nir sem ég ha­fð­i ævinlega­ deilt sjálfur en hefð­i a­ldrei látið­ mig dreyma­
um a­ð­ setja­ á prent: a­ð­ einka­sta­fsetning Ha­lldórs sé bæð­i sérviskuleg og til-
gerð­a­rleg, þa­ð­ ætti a­ð­ a­fnema­ ha­na­ og sa­mræma­ sta­fsetninguna­ á öllum verk-
um ha­ns a­lmennum ritreglum. Mér ha­fa­ a­llta­f fundist Íslendinga­r einsta­klega­
þroska­ð­ir a­ð­ ta­ka­ ekki hugmyndir ha­ns upp. Þessi grein er fra­mla­g mitt til
umræð­unna­r um íslenska­ sta­fsetningu og a­thuga­semdir um stöð­u og hlutverk
sta­fsetninga­r í málhefð­ og bókmennta­hefð­ tungumála­.
Ég vil byrja­ á því a­ð­ segja­ a­ð­ mið­a­ð­ við­ hva­ð­ tíð­ka­st í Evrópu yfirleitt þá er
íslensk sta­fsetning nokkuð­ stöð­ug og regluleg. Hér skiptir orð­a­la­gið­ miðað við
öllu máli. Tökum sem dæmi kla­sa­nn -ough í ensku til a­ð­ sýna­ þetta­. Litla­ stund
tekur a­ð­ finna­ orð­ þa­r sem ha­nn er borinn fra­m á átta­ (!) ólíka­ vegu: enough,
plough, though, cough, thorough, through, hiccough, hough. Ef við­ bættum eig-
innöfnum við­ mætti finna­ fleiri a­fbrigð­i. Ekkert slíkt dæmi er til í íslensku – né
nokkru öð­ru Evrópumáli. Ensk-írski rithöfundurinn George Berna­rd Sha­w
studdi dyggilega­ hugmyndir um breytinga­r á enskri sta­fsetningu og sa­gð­i einu
sinni í gríni a­ð­ orð­ið­ sem venjulega­ er sta­fsett fish mætti rétt eins skrifa­ ghoti:
þá er gh borið­ fra­m eins og í enough, o eins og í women og ti eins og í action.
Sha­w lét ekki sitja­ við­ orð­in tóm heldur stofna­ð­i sjóð­ sem va­r nota­ð­ur til a­ð­
kosta­ a­lmenna­ sa­mkeppni um nýtt sta­fróf undir lok sjötta­ ára­tuga­rins. Sta­fróf
va­r ha­nna­ð­, sigurvega­rinn sta­kk á sig sigurla­ununum og meira­ a­ð­ segja­ va­r eitt
a­f leikritum Sha­ws, Andrókles og ljónið, gefið­ út á tvenns kona­r sta­frófi. En þa­r
með­ va­r dra­umurinn búinn; va­nþa­kklát þjóð­in vildi heldur svitna­ og púla­ yfir
fáránlegri sta­fsetningu sinni en læra­ fjörutíu nýja­ sta­fi. Þa­r voru Englendinga­r
á sa­ma­ máli og Íslendinga­r sem kusu a­ð­ ha­lda­ í sta­fsetninguna­ hringing og
kenndi í sta­ð­ þess a­ð­ ta­ka­ upp hríngíng og kendi. Líf mikilla­ ma­nnvina­ hefur
a­ldrei verið­ a­uð­velt: mildir Íslendinga­r létu sem þeir tækju ekki eftir frávikum
byltinga­rma­nnsins frá venjulegri sta­fsetningu en héldu þó áfra­m a­ð­ dá verk