Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Síða 72

DanSað Á ÓPLæGðUM aKRInUM
85
Tröll er fyrir dyrum
Sé hugsandi að tröllvaxna konan sem talað er um í lokalínu fyrsta erindis
ljóðsins sé jafnvel tröllkona – hún er titluð „tröllkonulík“ í næstsíðasta erindi
ljóðsins – er fróðlegt að líta til þeirrar merkingar sem tröll hafa haft í ís-
lenskum bókmenntum í aldanna rás. Orðið sjálft, tröll, hefur ótal merkingar
eftir samhengi en oftast nær er það notað um yfirnáttúrulegar og illvígar
verur sem búa yfir einhvers konar töfrum.18 Mikilvægt er þó að hafa í huga
þegar rætt er um tröll eða aðrar yfirnáttúrulegar verur að orðanotkunin er
ekki fastmótuð heldur nær hún yfir verur sem hafa ólík einkenni, þótt flestar
eigi þær það sameiginlegt að standa utan við ,mennskt‘ samfélag.19 Tröll hafa
víða komið fyrir í skrifum Ármanns jakobssonar sem hefur tengt veru þeirra
18 aðalheiður Guðmundsdóttir, „Behind the cloak, between the lines: Trolls and
the symbolism of their clothing in Old norse tradition“, European Journal of
Scandinavian Studies, 2/2017, bls. 327–350, hér bls. 328–9. Sjálf vísar hún í Ármann
jakobsson (2006, 102–103); Ármann jakobsson (2008, 44–55); Ármann jakobsson
(2009, 182) og Schulz (2004, 39).
19 Ármann jakobsson hefur lagt til lista með 17 merkingum orðsins tröll: „1)
Tröll getur verið samheiti við „jötunn“ eða „bergbúi“, tiltölulega lítt skilgreind
annarsheimsvættur í óbyggðum, með yfirbragði manns en stundum ansi stórvaxin
eða ljót 2) Oft er tröll lýsandi orð, notað til að lýsa miklu afli, styrk og stærð 3) Orðið
tröll er mjög oft notað til að lýsa fjölkynngi (sbr. skýringu Einars Ólafs Sveinssonar)
4) Ef til vill þess vegna geta ekki aðeins risar eða jötnar verið tröll heldur einnig
illir andar eða draugar, eins og Sóti og Ögmundur Eyþjófsbani 5) Orðið tröll er
stundum notað um hamskipti og berserkur getur verið tröll. Sögnin trylla virðist
einnig stundum vísa til hamskipta en sögnin hamast er líka notuð 6) notkun orðsins
er almennt fremur neikvæð. Stundum er orðið notað nánast sem uppnefni eða
blótsyrði og þá er kannski ýmsu vísað í trölla hendur 7) Langalgengast er að menn
kalli andstæðinga sína tröll en fá dæmi eru um að neinn noti orðið um sjálfan sig
og síst af öllu gera mennskir menn það 8) Tröll eru framandi […] 9) Orðið vísar
gjarnan til ákveðinna eiginleika. Tröll geta verið ónæm fyrir járni. Tröll bíta menn
á barkann (eins og Egill Skalla-Grímsson gerir raunar einnig enda er honum eitt
sinn líkt við tröll). Tröll eru líka stundum mannætur. Í stuttu máli: tröllskapurinn
virðist tengjast eiginleikum og hegðun 10) Í Grettis sögu kemur fram sú skoðun að
tröll heyri ekki til dagsbirtunni og þarf ekki að koma á óvart í ljósi nýlegri þjóðsagna
[…] 11) Vígfúsir menn geta verið tröll 12) Brunnmigar geta verið tröll 13) Dýr geta
verið tröll, að minnsta kosti þau sem mögnuð eru upp af fjölkunnugum manni 14)
Heiðnar vættir eru tröll 15) Ef til vill merkir orðið bæði þann sem vekur upp óvætti
með göldrum og óvættina sjálfa 16) Ekki aðeins draugur getur verið tröll heldur
einnig dýr andsetið af honum og má þá velta fyrir sér hvort tröllið er þá dýrið sjálft
eða andinn sem hefur tekið það yfir 17) Tröll eru ásamt djöflinum, seiðskröttum
og heiðingjum helstu andstæðingar kristni og réttrar trúar“. Ármann jakobsson,
„Hvað er tröll? Galdrar, tröll og samfélagsóvinir“, Galdramenn: Galdur og samfélag á
miðöldum, ritstj. Torfi Tulinius, Reykjavík: Hugvísindastofnun Háskóla Íslands, bls.
95–119, hér bls. 105, 106, 107, 109, 110.