Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Qupperneq 271

HJALTI HUGASOn
268
á trúarpólitíska þróun á árnýöld sem áhrif af lúthersku siðbótinni einni né
heldur siðbótinni einni og sér þótt líka sé tekið tillit til kalvínskrar, anglík-
anskrar og rómversk-kaþólskrar siðbótar. Þróun nútímalegs ríkisvalds skipti
einnig miklu í þessu sambandi. Hér er litið á þetta tvennt sem samtímalega
og tengda atburði og höfðu báðir áhrif í þeirri trúarlegu og pólitísku þróun
sem hófst hér í tíð Kristjáns III. og náði hástigi sínu í einvaldsríki 17. og 18.
aldar.55 Vissulega er lútherska siðbótin nauðsynleg forsenda siðaskiptanna
hér á landi auk þróunar danska einvaldsríkisins. Breytingarnar á kalvínskum,
anglíkönskum og jafnvel rómversk-kaþólskum svæðum sýna samt sem áður
að sambærileg þróun hefði að öllum líkindum átt sér stað hér um svipað leyti
þótt siðbótin hefði ekki orðið undir lútherskum formerkjum.
Á tímabili játningaríkisins, frá 16. öld til ofanverðrar 19. aldar, ríkti ekki
trúfrelsi heldur bar þegnunum að játa þá trú sem yfirvöldin höfðu lögfest.
Af þeim ástæðum er ekki mögulegt að líta svo á að siðbótin hafi bundið endi
á tilkall „[…]ríkisins til yfirráða yfir trú og samvisku þegna sinna“ svo vísað
sé til fyrrgreindrar túlkunar Karls Sigurbjörnssonar.56 Frekar má halda því
fram að hún fái staðist er hann segir siðbótina hafa reynst „[…] virkt mót-
eitur gegn hvers kyns guðveldistilburðum kirkjunnar […]“.57 Eins og fram
hefur komið og betur verður vikið að síðar jók siðbótin þó ekki aðskilnað
ríkis og kirkju eins og af þessari túlkun mætti ráða heldur þvert á móti. Slík
þróun var enda uppi hvarvetna um álfuna um þessar mundir sökum vaxandi
afskipta ríkisvaldsins á öllum sviðum.
Í kjölfar siðaskipta hófst langvinn og samhæfð viðleitni ríkisvalds og
kirkjuleiðtoga til að móta trúarhugmyndir, hugarfar og siðferði þegnanna að
þeirri kristindómstúlkun sem lögfest hafði verið á hverjum stað. Stóð þetta
mótunarstarf yfir öldum saman og var liður í að efla trúarlega samstöðu yfir-
valda og þegna og tryggja með því trúar-, menningar- og félagslega einingu
einstakra ríkja eða sjálfsstjórnarsvæða. Hér kallast þessi þróun siðbreyting.58
Siðbreytingin var öðrum þræði viðleitni hins miðstýrða ríkisvalds til að
festa sig í sessi. Það vék lénskerfinu úr vegi og krafðist skýrari löggjafar,
virkari stjórnsýslu, víðtækara skipulags, reglufestu, samstöðu og einingar en
Vilborg Auður Ísleifsdóttir, „Öreigar og umrenningar“, bls. 122.
55 Sjá Vilborg Auður Ísleifsdóttir, Byltingin að ofan: Stjórnskipunarsaga 16. aldar,
Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2013, bls. 13.
56 Karl Sigurbjörnsson, Lúther, bls. 86. Sjá og Heimir Steinsson, „Samfélagsáhrif sið-
bótarinnar“, bls. 107–110. Sjá Vilborg Auður Ísleifsdóttir, „Öreigar og umrenn-
ingar“, bls. 122.
57 Karl Sigurbjörnsson, Lúther, bls. 86.
58 Hjalti Hugason, „Heiti sem skapa rými“, bls. 225–228.