Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Side 273

HJALTI HUGASOn
270
á sviði trúariðkunar þótt horft sé fram hjá einstökum guðfræðilegum kenn-
ingum.
Vitneskja okkar um guðrækni á miðöldum er takmörkuð. Í Jóns sögu helga
er Jón Ögmundsson Hólabiskup (1106–1121) talinn hafa komið fastri skipan
á kristnihald í biskupsdæmi sínu. Þar segir að hann hafi boðið almenningi
að sækja tíðir í kirkju á öllum helgum dögum en þar skyldu prestar stöðugt
rifja upp þau atriði trúarinnar sem ætlast var til að fólk kynni. Auk þess átti
fólk að biðjast fyrir kvölds og morgna í kirkju eða við kross en m.a. var ætlast
til að fólk hefði krossmark í híbýlum sínum „[…] til gæzlu sjálfum sér“.62 Á
miðöldum voru kirkjur og bænhús mun víðar en síðar varð og auk þess má
gera ráð fyrir að krossar hafi víða verið reistir utanhúss heima við bæi eða við
alfaraleiðir.63 Þegar fólk vaknaði skyldi það signa sig og fara með trúarjátn-
inguna, þá átti að signa sig fyrir máltíðir og svefn en á kvöldin var líka ætlast
til að farið væri með trúarjátninguna og faðirvorið. Ennfremur skyldi beðist
fyrir sjö sinnum yfir daginn og þá líklega með signingu og þessum sömu
helgitextum.64 Sumar þessara bæna kunna að hafa farið fram við krossmark
heimilisins en ella þar sem fólk var statt hverju sinni við störf líkt og enn er
títt hjá múslimum. Hér er lýst þeirri trúariðkun sem kirkjuyfirvöld á ritunar-
tíma sögunnar á 14. öld vildu að væri iðkuð og sagt var fyrir um í fræðslu- og
boðunarritum kirkjunnar.65 óvíst er á hinn bóginn um framkvæmdina. Á
miðöldum hefur heimilisguðræknin þó líklega einkum samanstaðið af sign-
ingu, trúarjátningu og bænum, faðirvorinu en líka Maríubænum.
Heimilisguðrækninni var ætlað að semja tilbeiðsluhætti þjóðarinnar að
kristinni siðmenningu. Sama máli gegndi um skriftirnar sem voru tæki í
höndum kirkjunnar manna til að vaka bæði yfir trú fólks og breytni. Til að
auðvelda prestum þetta voru gefin út svokölluð skriftaboð og eru skriftaboð
Þorláks helga Þórhallssonar Skálholtsbiskups (1178–1193) þekktust innlendra
hjálpartækja af þessu tagi.66 Með skriftunum öðlaðist kirkjan mikilvægt tæki
62 „Jóns saga ins Helga“, Biskupa sögur I síðari hluti — Sögutextar, Sigurgeir Stein-
grímsson, ólafur Halldórsson og Peter Foot gáfu út, Íslenzk fornrit XV, ritstj. Jónas
Kristjánsson, Reykjavík: Hið íslenska fornritafélag, 2003, bls. 173–316, hér bls.
207–208.
63 Sama rit, bls. 207–208, nmgr. 4.
64 Sama rit, bls. 208–209.
65 Sama rit, bls. 207–208, nmgr. 4. Íslensk hómilíubók: Fornar stólræður, Sigurbjörn Ein-
arsson, Guðrún Kvaran og Gunnlaugur Ingólfsson rituðu inngang, Reykjavík: Hið
íslenska bókmenntafélag, 1993, bls. 163–166.
66 Íslenzkt fornbréfasafn I, Kaupmannahöfn: Hið íslenska bókmenntafélag, 1857–1876,
bls. 237–244. Gunnar F. Guðmundsson, Íslenskt samfélag og Rómakirkja, Kristni á