Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Page 277
HJALTI HUGASOn
274
staklingum til blessunar, lífs eða liðnum, t.d. eftir áheitum fólks í lífs-
háska. Þá breyttist kvöldmáltíðar- og embættisskilningur kirkjunnar mikið.
Olli þetta því að messan þróaðist úr dulúðugri helgiathöfn þar sem fórn
Krists var endurnýjuð í altarissakramentinu (sbr. messufórnarkenninguna)
yfir í safnaðarguðsþjónustu með predikunina sem þungamiðju. Hlutverk
prestsins breyttist einnig frá því að vera lítúrgískur helgiþjónn yfir í að vera
boðandi og fræðari. Þessar breyttu fræðilegu forsendur opnuðu fyrir marg-
háttaðar breytingar á guðsþjónusturýminu. T.d. nægði nú að hafa eitt altari
í kirkjum og mögulegt varð að fjarlægja úr þeim útölturu og þann umbúnað
og áhöld sem þeim fylgdi.79 Við einföldun ýmissa helgisiða urðu einnig fjöl-
margir kirkjugripir óþarfir og úreltir sem opnaði á að þeim yrði fargað eða
þeir færu forgörðum á annan hátt. Breytt afstaða til dýrlinganna olli því svo
að dýrlingamyndir misstu fyrra gildi sitt við tilbeiðsluna og sums staðar var
myndum og gripum eytt eins og í Wittenberg meðan Lúther dvaldi í Wart-
burg (1521–1522). Lúther vildi þó sjálfur að farið væri hægt í sakirnar í að
bylta guðsþjónusturýminu líkt og hann vildi að helgisiðum væri ekki raskað
meira en brýna nauðsyn bar til.80
Hér á landi virðist hafa gætt hófsemi ef ekki fastheldni hvað varðar inn-
réttingu og búnað kirkna. Kemur það best fram í að hér hélst aðgreining
framkirkju og kórs með kórþili allt fram á síðari aldir eins og enn má sjá í
elstu kirkjum landsins. Allar trúfræðilegar forsendur skortir þó fyrir þeirri
skiptingu í lútherskum sið.81
Líklegt er að klausturkirkjur sem féllu undir konung við upptöku klaust-
ureigna hafi orðið verst úti þegar á siðaskiptatímanum, þær hafi vikið fyrir
minni kirkjum og að verðmæti hafi verið fjarlægð úr þeim. Gripunum átti
samkvæmt konungsbréfum að deila út til kirkna sem þurftu á auknum bún-
aði að halda. Annað hefur verið sent konungi upp í svokallaða landshjálp
eftir greifastríðið í Danmörku.82 Ekki er þó ástæða til að ætla að breytingin á
79 Hjalti Hugason, „Kristnir trúarhættir“, bls. 114–124.
80 Þóra Kristjánsdóttir, Mynd á þili, bls. 14–15. Steinunn Kristjánsdóttir sem al-
mennt virðist ekki aðhyllast það endurmat sem átt hefur sér stað varðandi mynd-
brot á siðaskiptatímanum (sjá framar) hefur sýnt fram á hvernig rekja má „eðlilega“
fækkun kirkjugripa að Þykkvabæ á 17. og 18. öld. Steinunn Kristjánsdóttir, Leitin
að klaustrunum, bls. 217–220. Gunnar Kristjánsson, Marteinn Lúther: Svipmyndir úr
siðbótarsögu, bls. 165–186.
81 Hjalti Hugason, „Kristnir trúarhættir“, bls. 117–120.
82 Íslenzkt fornbréfasafn XIII, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1933–1939, bls.
480–481, 625. Íslenzkt fornbréfasafn XIV, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag,
1944–1949, bls. 352–353, 354–355.