Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Side 279

HJALTI HUGASOn
276
ingjar. Kann það að hafa torveldað biskupum að hlutast til um breytingar
þar hafi þeir á annað borð beitt sér fyrir þeim. Í mörgum kirkjum er allt eins
líklegt að gripir og myndir hafi fremur gengið úr sér og farið forgörðum í
tímans rás eftir því sem kirkjum hnignaði og þegar þær voru endurbyggðar.
Ýmislegt bendir því til að hingað til hafi hugmyndir um áhrif siðbótarinnar
í þessu efni verið yfirdrifnar.87 Mun meiri rannsókna á heimildum um venju-
legar sóknarkirkjur er í það minnsta þörf áður en nokkuð verður alhæft um
áhrif siðbótarinnar á guðsþjónusturýmið, þ.e. hvort hreinsunarstefnu og
jafnvel myndbrots hafi gætt eða fastheldni verið ríkjandi.
Klaustur leggjast af
Við siðaskipti lagðist ein tegund kirkjulegra stofnana af án þess að nokkuð
kæmi í þeirra stað.88 Er þar átt við klaustrin. Steinunn Kristjánsdóttir forn-
leifafræðingur telur að hér hafi alls verið 14 klaustur á miðöldum.89 Þau voru
þó ekki öll starfrækt samtímis.
Stærð og umfang klaustra er mögulegt að mæla út frá mörgum mæli-
kvörðum. Má þar nefna stærð klausturbygginga, fjölda grafa við klaustur-
kirkjur, fjölda hjúa og annars leikfólks í áhöfn klaustra, fjölda próventusamn-
inga sem og lausar og fastar eignir. En íslensku klaustrin skiptu verulegu
máli í hagkerfi þjóðarinnar þar sem um 14 prósent allra jarðeigna í landinu
87 Hjalti Hugason, „Kristnir trúarhættir“, bls. 135–138. Þóra Kristjánsdóttir, Mynd
á þili, bls. 15. Guðrún Harðardóttir, „Innanbúnaður kirkna á fyrstu öldum eftir
siðaskipti: Þættir úr þróunarsögu“, Áhrif Lúthers: Siðaskipti, samfélag og menning í
500 ár, ritstj. Hjalti Hugason o. a., Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2017,
bls. 195–214. Gunnar Kristjánsson, „Málverksmyndir, skurðgoð og líkneskjur:
Um myndskilning siðbótarmanna og áhrif hans hér á landi í ljósi sögunnar“, Áhrif
Lúthers: Siðaskipti, samfélag og menning í 500 ár, ritstj. Hjalti Hugason o. a., Reykja-
vík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2017, bls. 215–241. Margaret Cormack, „Voru
helgimyndir eyðilagðar á Íslandi? Athugun á varðveislu dýrlingamynda fyrsta ára-
tuginn eftir siðaskipti“, Áhrif Lúthers: Siðaskipti, samfélag og menning í 500 ár, ritstj.
Hjalti Hugason o. a., Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2017, bls. 243–260.
88 Á 17. öld voru vissulega stofnaðir hér fjórir spítalar, sjá síðar. Vilborg Auður Ísleifs-
dóttir, Byltingin að ofan, bls. 299. Vilborg Auður Ísleifsdóttir, „Öreigar og umrenn-
ingar“, bls. 119–120.
89 Steinunn Kristjánsdóttir, Leitin að klaustrunum, bls. 31, 57–63. Fjöldi klaustranna
ræðst af skilgreiningum. Einkum má benda á að vafi leikur á hvort telja beri munk-
lífi í Bæ í Borgarfirði sem klaustur eða trúboðsstöð. Hjalti Hugason, „Ritdómur:
Leitin að klaustrunum: Klausturhald á Íslandi í fimm aldir eftir Steinunni Kristjáns-
dóttur“, Reykjavík: Sögufélag í samstarfi við Þjóðminjasafn Íslands, 2017, 600 bls.,
íslenskur og enskur útdráttur, töflur og skrár“, Ritröð Guðfræðistofnunar 45: 2/2017,
bls. 64–69, hér bls. 65–66.