Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Page 282
ÁHRIF SIðBóTARInnAR Á ÍSLAnDI
279
mótaðist þó auðvitað fyrst og fremst af stöðu eiginmanns hennar. Athyglis-
verð eru ummæli um menningarlegt og félagslegt hlutverk prestsetra frá
öðrum áratugi 20. aldar þegar mjög var þó tekið að fjara undan þeim. Þar
var þeim líkt við „vermireiti byggðanna“ í landinu.97 Þá varpa nýútkomnar
endurminningar Kristmundar Bjarnasonar (f. 1919) ljósi á þetta hlutverk
prestsetra á þriðja og fjórða áratugi aldarinnar.98 Höfðu þau þá gegnt líku
hlutverki um aldir. Þangað áttu svo einnig margir ýmsum gjöldum og
kvöðum að ljúka sem verið gátu íþyngjandi. Prestsetrin áttu að vera fyrir-
myndarheimili í sókninni. Þar hlutu piltar lengi undirbúning undir nám í
latínuskóla eða jafnvel allt nám sem krafist var við prestsvígslu. Stúlkum var
oft komið í vist á prestsetri til að undirbúa þær undir húsfreyjuhlutverkið og
fleira mætti telja.
Þegar leið frá siðaskiptunum festist prestastéttin að nýju í sessi og öðlað-
ist sterka stöðu sem millilag í samfélaginu. Þá var kirkjan viðamikill þáttur
í innviðum samfélagsins og prestarnir embættismenn hins opinbera úti í
byggðum landsins. Vegna hlutverks síns og vígslu voru þeir greindir frá al-
þýðunni og gegndu margháttuðu eftirlits-, aðhalds- og mótunarhlutverki
gagnvart henni. Með tímanum lagði ríkisvaldið þeim líka margháttuð ver-
aldleg hlutverk á herðar. Tekjur þeirra voru þó mjög mismunandi og margir
deildu kjörum með bændum. Þá voru menntunarkröfurnar ekki miklar en
ekki þurfti meira en að hafa lokið ígildi stúdentsprófs til að öðlast vígslu.
Margir prestar greindu sig því ekki félags- og menningarlega frá þorra fólks.
Innan um og saman við voru þó hálærðir menn sem nutu góðra kirkjuléna
og töldust með höfðingjum. Sumir voru auk þess meðal helstu andlegu og
menningarlegu leiðtoga þjóðarinnar.
Allt frá upphafi kristni í landinu og fram á 20. öld var efnahagsleg afkoma
presta mjög mismunandi. Allt það tímabil voru tekjur presta og fjárhagsleg
afkoma sóknarkirkjunnar á hverjum stað einnig ein órofa heild sem kirkju-
eignir stóðu undir. Eignirnar mynduðu aftur á móti ekki samfelldan höfuð-
stól heldur skiptust þær niður á fjölda kirkjulegra (sjálfseignar-)stofnana:
97 Síðhöttur, „Ferðasögur 12. Vestur í Dali“, Morgunblaðið 24. september 1916, bls.
3–6, hér bls. 4. Guðrún Ása Grímsdóttir, „Um íslensku prestskonuna á fyrri öldum“,
Konur og kristsmenn: Þættir úr kristnisögu Íslands, ritstj. Inga Huld Hákonardóttir,
Reykjavík: Háskólaútgáfan, 1996, bls. 215–247, hér bls. 217–226, 246. Arnfríður
Guðmundsdóttir, „Lúther og konurnar: Um áhrif Marteins Lúthers á líf kvenna“,
Kvennabarátta og kristin trú, ritstj. Arnfríður Guðmundsdóttir o.a., Reykjavík: JPV
útgáfa, 2009, bls. 15–60, hér bls. 21–22.
98 Kristmundur Bjarnason, Í barnsminni: Minningaslitur frá bernskuárum, Sauðárkróki:
Sögufélag Skagfirðinga, 2019.