Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Page 285
HJALTI HUGASOn
282
því sambandi má þó benda á að enn í dag þykir staða presta mjög sterk í
íslensku þjóðkirkjunni og því er enn mögulegt að líta á hana sem „presta-
kirkju“. Ennfremur ber að gæta þess að enn er sóknin sem er landfræðileg
starfs- og rekstrareining skilgreind sem grunneining þjóðkirkjunnar en ekki
söfnuðurinn, þ.e. samfélag fólksins í sókninni. Er þetta og fjölmörg önnur
ákvæði í gildandi þjóðkirkjulögum ótvíræð vísbending um hve stofnunar-
legur kirkjuskilningur er hér til staðar enn á 21. öldinni.106 Sýnir þetta að
hér hefur kenning Lúthers og samstarfsmanna hans um almennan prestdóm
haft afar takmörkuð áhrif og „presta-“, „embættis-“ og „stofnunarkirkja“ því
haldist um aldaraðir eftir siðaskipti.107 Það má svo skýra að hluta til með því
að í íslenska fámennis- og dreifbýlissamfélaginu hafi ekki gætt kirkjulegra
vakninga fyrr en komið var fram á 20. öld. Af þeim sökum þróaðist ekki starf
myndugs, óvígðs fólks í íslensku kirkjunni við hlið presta fyrr en undir lok
19. aldar. Þá fyrst komu söfnuðirnir líka fram sem félagslegar einingar innan
kirkjunnar með sameiginleg réttindi og skyldur er kjörnar sóknarnefndir
tóku að fara með í umboði þeirra.108 Breytti þá litlu þótt Lúther hafi sjálfur
að jafnaði frekar rætt um söfnuðinn og þá sem samfélag en kirkjuna sem
stofnun.109
Hér skiptir mestu að lýðræðisvæðing hófst ekki í lúthersku kirkjunni fyrr
en einvaldsríkið lét í minni pokann á 19. öld. Sterk tengsl kirkjunnar við
ríkið komu fyrir þann tíma að mestu í veg fyrir að hugmyndir siðbótar-
manna um kirkjuna sem söfnuð næðu fram að ganga. Hvað sem því líður
verður að hafna þeirri túlkun að þátttökusamfélag síðari tíma megi skoða
sem áhrif siðbótarinnar (sjá framar). Á Íslandi varð lútherska kirkjan sjálf
jafnvel ekki að slíku þátttökusamfélagi fyrr en á 20. öld. Því virðist langsótt
að siðbótin hafi ýtt undir slíka þróun í samfélaginu.
106 Lög um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar nr. 78 /1997, althingi.is, sótt 20.
febrúar 2019 af https://www.althingi.is/lagas/nuna/1997078.html.
107 Í síðari greininni verður vikið að tengslum hugmyndanna um almennan prestdóm
og almenna lýðræðisþróun.
108 Hjalti Hugason, „Félagsgjöld eða ríkisframlag? Eðli og þróun sóknargjalda“, Ritröð
Guðfræðistofnunar 44: 1/2017, sótt 2. apríl 2019 af https://ojs.hi.is/ritrodgudfraedis-
tofnunar/article/view/2627/1418, bls. 33–57, hér bls. 42–43.
109 Gunnar Kristjánsson, Marteinn Lúther: Svipmyndir úr siðbótarsögu, bls. 398.