Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2019, Blaðsíða 289

HJALTI HUGASOn
286
sjónarmiðið ætlar siðbótinni á hinn bóginn allt of víðtæk, öflug og bein áhrif
á nútímavæðingu bæði í kirkjunni og samfélaginu. Hér hefur verið talað
fyrir nýju jafnvægi þeirra í milli. Í lok síðari greinarinnar verða svo dregnar
víðtækari ályktanir af efni beggja greinanna.
Ú T D R Á T T U R
Áhrif siðbótarinnar á Íslandi
Tilraun til jafnvægisstillingar
Fyrri grein
Árið 2017 var þess minnst að 500 ár voru liðin frá upphafi lúthersku siðbótarinnar.
Í tilefni af því urðu talsverðar umræður um hver áhrif siðbótin hafi haft á kirkju,
menningu og samfélag. Í þessari grein og annarri sem á eftir fylgir verður glímt við
þessa spurningu og þá sérstaklega miðað við íslenskar aðstæður.
Gengið er út frá að til að mögulegt sé að slá því föstu að breyting hafi orðið eða
nýjung komið til sögunnar vegna lútherskra áhrifa þurfi að vera hægt að sýna fram
á að siðbótin sé nauðsynleg forsenda breytingarinnar/nýjungarinnar sem fjallað er
um hverju sinni, þ.e. að þróunin hefði ekki orðið án þess að siðbótin hafi átt sér stað.
Í þessu sambandi er þó bent á að ýmsar breytingar sem hingað til hafa verið raktar
til siðbótarinnar geti allt eins hafa orðið vegna þróunar hins miðstýrða ríkisvalds á
árnýöld. Þá er bent á að vegna fámennis, strjálbýlis og einfaldrar þjóðfélagsgerðar
hafi ýmsar breytingar sem urðu á þéttbýlli svæðum ekki náð fram að ganga hér fyrr
en löngu eftir siðbót. Í slíkum tilvikum er rætt um tafin eða síðbúin lúthersk áhrif.
Þá vill svo til hér á landi að ýmsar breytingar sem vel samræmdust hugarheimi sið-
bótarmanna náðu þó ekki fram að ganga fyrr en á 18. öld og þá vegna píetismans. Í
slíkum tilvikum er rætt um afleidd lúthersk áhrif.
Hér er gert upp við tvær túlkunaralhæfingar sem mjög hafa gert vart við sig í
íslenskri umræðu um áhrif lúthersku siðbótarinnar. Önnur leggur þunga áherslu á
víðtækt og róttækt rof á fjölmörgum sviðum á siðbótartímanum og víðtæka hnignun
í kjölfarið sem rekja megi beint til siðbótarinnar en ekki annarra atburða, t.d. þró-
unar miðstýrðs ríkisvalds. Hin ætlar siðbótinni á hinn bóginn víðtæk, öflug og bein
áhrif á nútímavæðingu bæði í kirkjunni og samfélaginu.
Í þessari grein er einkum grafist fyrir um áhrif siðbótarinnar á sviði trúar- og
kirkjulífs. Þrátt fyrir að siðbótin hljóti vissulega að hafa haft hvað víðtækust og bein-
ust áhrif á þessu sviði vekur athygli að sjálf kirkjustofnunin breyttist hverfandi í kjöl-
far siðbótarinnar. Löngu eftir siðbótina hélst „presta-“, „embættis-“ og „stofnunar-