Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 105

lesa hugsanir barnanna. Á þetta sama við um fjölmargar íslenskar heimild-
armyndir gerðar í útlöndum.
Niðurstöður
Fjölmiðlamenn bera oft fyrir sig þau siðferðilegu rök að það sé tilgangur
myndarinnar að knýja fram endurbætur. í því samhengi sem hér um ræðir
eru íslenskar heimildarmyndir álitnar „heimild“ til varnar yfirvofandi
menningarfátækt. Réttlæting af þessu tagi er mjög útbreidd og má finna í
flestum starfsgreinum. Það er aftur á móti álitamál hvort slíkar hugmyndir
um menningarlegar, félagslegar eða efnahagslegar umbætur geti réttlætt
myndagerð sem oftar en ekki hefur ekki neinar merkjanlegar breytingar í för
með sér fyrir þá sem sjást á myndunum. Hið sama verður ekki sagt um þá
sem hafa af því atvinnu að taka þær. Ef við gerum ráð fyrir því að það sé
nauðsynlegt að fá fullt samþykki fólks til þess að taka þátt í gerð heimildar-
mynda, þá er það ekki skýrt hvað fullt samþykki þýðir og hvort það sé
nægjanlegt til að fjölmiðlamaðurinn öðlist það vald yfir myndinni, að hann
ráði alfarið gerð og notkun hennar. Hér snýst siðferðilega spurningin um
það hvort nokkur geti gefið fullt samþykki á grundvelli skilnings á viðfangs-
efninu. (sjá Sigurjón Baldur Hafsteinsson 1993) íslenskir fjölmiðlamenn
virðast hafa leyst þennan siðferðilega vanda með því að sniðganga spurn-
inguna og látið vélarnar rúlla.
Fjölmiðlar halda því fram að skyldur þeirra séu fyrst og fremst gagnvart
áhorfendum og samfélaginu í heild, en ekki eigendum fjölmiðlafyrirtækja,
ýmsum hagsmunaaðilum og einstaklingum úti í bæ. Það er hins vegar hægt
að efast um að íslenskir fjölmiðlar uppfylli þá sjálfsmynd og þær kröfur sem
almenningur gerir til þeirra sé horft til heimildarmynda. íslenskar heimild-
armyndir eru þannig úr garði gerðar að engu er við hróflað í íslensku
samfélagi, engum er ögrað. Þetta er t.a.m. greinilegt ef við skoðum þær
fjölmörgu myndir sem gerðar hafa verið um sjávarútveg á íslandi s.s. mynd
Magnúsar Guðmundssonar Reclaiming Paradise? (1993), Verstöðin ísland
(1993), Afsíldinni öll erum orðin rík (1989), og íslendingurinn oghafið (1978).
Það verður ekki annað sagt en að á þeim miðum ríki koppalogn sem er í
algerri andstöðu við fréttatíma allra ljósvakamiðla, þar sem miklir hags-
munaárekstrar, þjóðríkjadeilur og sagnir af persónulegum harmleikjum eru
nánast daglegt brauð. Við höfum hins vegar séð að heimildarmyndir sem
hafa í sér ákveðinn gagnrýnisbrodd falla í grýttan jarðveg hjá íslenskum
áhorfendum. Er því ekki óvarlegt að áætla að hlutur áhorfenda í að lygna
sjóinn sé nokkur og því frekar ástæða að mati fjölmiðlanna til að mæta kröfu
um þægilega goðsögn í mynd, en sárindi hversdagsins.
TMM 1995:4
103