Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Blaðsíða 120

úr stöðugleikanum. Hún setur lesandann strax inn í umhverfi sem vísar öllu
því dæmigerða sem loðir við íslenskar skáldsögur frá sér. Hún hrífur hann
strax með sér inn í tímaskeið og umhverfi sem ekki virðist eiga neitt sameig-
inlegt með þeim grunnformum sem íslenska skáldsagan styðst við. Og henni
lýkur á lýsingu á þeirri vídd sem gæti opnast handan tvíhyggjunnar, þessu
rými „handan góðs og ills“.
Við fyrstu sýn er þessi lýsing ekki sérlega upplífgandi: „Fyrir upphaf
tímans hafði himnasmiðurinn greypt hverja hreyfingu og stunu, hvert lát-
bragð og siguróp heimsslitanna í hljóðfærið; og þar sem handaverk hans
sundraðist nú í frumefni sín á eldhafi sólarinnar, þá var úti um að sú
atburðarás yrði nokkru sinni leikin til enda. Valdabaráttu ljóss og myrkurs
var lokið“ (bls. 218-219). Sagan er fryst. 1 stað dómsdagsins þar sem reikn-
ingar eru gerðir upp og nýr tími tekur við af þeim gamla varir kyrrstaðan að
eilífu. Þó svo að sagan haldi í raun áfram er sjálfur drifkraftur hennar í
gyðinglegum og kristnum skilningi ekki lengur fyrir hendi: stefnan að
fullkomnun sögunnar, að dómsdegi, endurkomu Krists eða fæðingu Mess-
íasar. Því hin táknræna kyrrstaða, frysting alheimsgangverksins, byggir á
söguvitund sem gengur út frá hinni stefnubundnu, línulegu sögu. Atburð-
irnir, „efnið í sögur og ljóð“, eiga sér stað vegna þess að tveir kraftar, gott og
illt, vinna hvor gegn öðrum í baráttu sinni um mannsvitundina á meðan
sagan æðir áfram í átt að fyllingu sinni í sjónarspili heimsslitanna eða komu
Messíasar. Það sem skiptir máli er ekki að sagan heldur þrátt fýrir allt áfram,
heldur að þeir sem taka þátt í henni þykjast sjá að hún standi í stað. Endir
sögunnar er hinn hljóði dómsdagur hinna „afhelguðu" sekúlaríseruðu tíma
þegar hinna stóru atburða sem grípa inn í gang hennar er ekki lengur að
vænta.8 Enginn ytri kraftur stjórnar rás sögunnar og því virðist sá stöðugleiki
sem þjóðfélags- og efnahagskerfi Vesturlanda hafa komið á, vera endalok
allrar hreyfmgar. Hugmyndin um hreyfmgu í átt til markmiðs hefur ekkert
gildi lengur. Engir kraft ar virðast geta gripið inn í söguframvinduna og breytt
henni. Tilfinningin íyrir stöðnun sögunnar er vitneskjunni um áframhald
hennar yfirsterkari.
Formgerð skáldsögunnar byggist á þremur sviðum: sviði sögumannsins
(Gólemsins), hinu frumspekilega sviði englanna og demónanna og hinu
sögulega sviði íbúanna í smábænum Kukenstadt í Neðra-Saxlandi í Þýska-
landi nasismans. Það er á þessu síðasttalda sviði sem sagan stöðvast, mitt í
seinni heimsstyrjöld, en á því eru einnig tvær aðalpersónur sögunnar: unga
stúlkan Marie-Sophie og gyðingurinn Löwe. Verurnar tvær sem að endingu
brjóta hlekki kyrrstöðunnar og skapa nýja mann. Öll þessi þrjú svið byggja
að einu eða öðru leyti á trúfræðilegum og dulspekilegum textum. Þetta á
ekki aðeins við tvö fyrstu sviðin heldur er sagan af sérkennilegu ástarsam-
118
TMM 1995:4