Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Blaðsíða 30

sé hægt að tala um einhverja þekkingarfræði í ritum Stephans þá er hún af
raunhyggjutagi, ekki síður en hjá Mill: Við lærum af reynslu kynslóðanna;
það er hún sem ber okkur smám saman áleiðis að því framtíðarlandi sem
Stephan lýsir í kvæðinu „Kveld“. Þráðurinn sem einkum tengir þá Mill og
Stephan er hin ríka veraldarhyggja („naturalismi") beggja; vissan um að
heimurinn sé í eðli sínu þekkjanlegur, skiljanlegur og að ráðningar á gátum
tilverunnar—þar á meðal skilgreininga siðferðishugtaka—sé að leita innan
hans en ekki utan.19 Viðtekið hefur verið að skýra veraldarhyggju Stephans,
jarðbindingu viðhorfa hans, út frá lífsönn bóndans: Á bak við allt sem hann
yrki hilli undir landslag og það sé alltaf einhver árstíð, eitthvert veðurlag í
ljóðum hans,20 að bændasið. Ég hef sjálfur meiri trú á dómgreind Stephans
en svo að álíta að hún hafi eingöngu skerpst í baráttu hans við náttúruöflin:
að hann hefði ekki getað hugsað svipaðar hugsanir sem bréfberi eða barna-
kennari og hann gerði sem bóndi.
Miklu nær lagi er að vísa, eins og Viðar Hreinsson hefúr gert, til reynslu
hans sem landnema, þess sem Viðar kallar hinn „tvöfalda sjóndeildarhring“
Islendings og Kanadamanns.21 „Grunur“ Stephans um að allar þjóðir ættu
„mennska menn“, „hugumlíka, hjartaskylda“ styrktist í hinum alþjóðlega
hrærigraut sem Kanada var á þessum tíma, tilfrnning hans varð hliðstæð
þeirri sem ég lýsti í upphafi máls á Taívan: tilfinningin fýrir sameðli allra
manna, allra þjóða, þó að ...
móðurmál og föðurland svo fjarlægt
að þær skildi, að menn vissu, að hefði ei
þeirra milli nokkur ferja farið (195).
Það er þessi hluthyggja um manneðliðsem mér virðist umfram allt hafa orðið
kveikjan að veraldarhyggju Stephans fremur en reynsla hans sem bónda, að
henni öldungis ólastaðri. Ef ekkert skilur í raun að dýpstu eðlisþætti manns-
ins, þrátt fyrir blæbrigðamun einstaklinga og samfélaga, hví skyldi þá ekki
vera hægt að koma sér niður á þá hugtakanotkun og þá sambúðarhætti sem
öllum eru fyrir bestu, í framtíðarlandi þar sem „takmarkanir tungumáls og
landshátta eru upphafnar“?22
Hafr þessi tvö- eða margföldun sjóndeildarhringa opnað augu Kletta-
fjallaskáldsins fyrir sannleikanum um sameðli manna skyldi maður ætla að
enn meiri ástæða væri til þess að sams konar uppljómun hefði átt sér stað
meðal lærdómsmanna á okkar öld þegar heimurinn hefur skroppið saman
og „ferjur“ tengt allar þjóðir. Því er þó ekki að heilsa, af einhverjum ástæðum:
Hvers kyns afstæðis- og efahyggja um þekkingu, mál og siðferði blómstrar
nú sem aldrei fýrr og hefur náð sögulegu hámarki í ritum svokallaðra
póstmódernista og afbyggjenda (,,deconstructionista“). Ég velti því fyrir mér
28
TMM 1995:4