Andvari - 01.01.1974, Blaðsíða 61

ANDVARI
STJÓRNARSKRÁ ÍSLANDS EITT HUNDRAÐ ÁRA
59
lagi sínu. I sjálfu móðurlandi þingræð-
isins, Englandi, er hægt að breyta stjórn-
skipulaginu á sama hátt og venjulegum
lögum, þ. c. með samþykkt á einu þingi
án þess að það sé borið undir kjósendur
með nýjum kosningum eða þjóðarat-
kvæðagrciðslu. En þess ber að gæta, að í
Bretlandi eru gamlar venjur haldnar í
hciðri og Bretar fastheldnir við forna siði.
Ymsar þjóðir hafa aðra aðferð en ís-
lcndingar um breytingar á stjórnarskrá.
Sumar þeirra krefjast beinnar þjóðarat-
kvæðagreiðslu um stjórnarskrárbreytingar.
Kjósendur segja já eða nei við frumvarp-
inu. En hér á landi fer ekki fram bein
þjóðaratk\'æðagrciðs]a. Við þær kosning-
ar, sem fram fara eftir fyrri samþykkt
stjórnarskrárfrumvarps, er oft og tíðum
kosið aðallega um allt önnur mál heldur
cn stjórnarskrána sjálfa. Það er kosið um
flokkana, um það, hverjir eigi að fara með
stjórn landsins, valið um almcnn stefnu-
mál og frambjóðendur. Sjálf stjórnarskrár-
breytingin, sem þingið er rofið út af, verð-
ur þá oft aukaatriði í kosningunum. Hins
vegar var þjóðaratkvæði um stofnun lýð-
veldisins. Samkvæmt sérstakri stjórnar-
skrárbreytingu frá 1942 var veitt heimild
til þess, að þegar sambandinu við Dani
yrði slitið og lýðveldi stofnað, skyldi slík
stjórnarskrárbreyting gild með samþykki
eins þings með eftirfarandi þjóðaratkvæði.
Danir krefjast samþykkis tveggja þinga
með þingrofi á milli og auk þess þjóðar-
atkvæðis um sjálft frumvarpið. Enn aðr-
ar þjóðir áskilja aukinn meiri hluta á
þingi til þess að samþykkja stjórnarskrár-
breytingu, t. d. að Vi þingmanna gjaldi
hcnni jákvæði.
Sjálf aðferðin við breytingar á stjórnar-
skránni kemur til sérstakrar athugunar
við næstu endurskoðun stjórnarskrárinn-
ar. En þessi háttur, sem hér gildir, sam-
þykki tveggja þinga með þingrofi á milli,
var ákveðinn þegar í stjórnarskránni 1874
og hefur haldizt óbreyttur síðan. I Iins
vegar \ar sú stjórnarskrá ekki sett með
þessari aðferð. Það var hvorki löggjafar-
þing né kjósendur, sem samþykktu stjórn-
arskrána, heldur konungur einn, sem
„gaf“ hana íslendingum, og með þeim
hætti varð hún að lögum.
Tildrög.
En hvcr voru tildrög þess, að stjórnar-
skráin varð til fyrir eitt hundrað árum?
Eftir aldalanga erlenda áþján höfðu
íslendingar nokkru fyrir miðja 19. öld
hafið markvissa baráttu fyrir frelsi sínu,
fyrir endurheimt hins forna sjálfsforræðis.
I rneira en 300 ár hafði íslenzka þjóðin
verið fullvalda þjóðveldi, allt frá því er
Alþingi var stofnað 930 og til 1262, cr
landsmenn gengu Noregskonungi á hönd.
Frelsisbarátta Islendinga á 19. öld byggð-
ist í stórum dráttum á þeim rökum og
hafði það meginmark, er nú skal greina:
íslcndingar eiga rétt á að semja við kon-
ung og hann einan um mál sín. Danskir
ráðherrar, ríkisstjórn Dana og ríkisþing
þeirra hafa engan rétt til að ákveða eitt
né neitt um íslenzk mál. Alþingi Islend-
inga eða íslenzkur þjóðfundur skal setja
Islandi stjórnlög, stjórnarskrá, með sam-
þykki konungs. Alþingi skal fá löggjafar-
vald og fjárforræði. Landsstjórnina skal
flytja inn í landið. Með konungsvald á
Islandi fari íslenzkur jarl, búsettur á Is-
landi. Hann skipar stjórnarhcrra, sem
bera ábyrgð fyrir konungi, jarli og Al-
þingi. ísland skal vera í því einu sam-
bandi við Danmörk að lúta hinum sama