Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 15

f)aðra-“, og undirbýr það auk þess með hendingu: trúr-fer. Úr þessu er orðinu
ber í 4. línu óhætt sem síðara rímorði, og óþarfi að efla bragstyrk þess meir
en á þann hátt er orðið, enda þótt styrkur þess í setningunni sé ekki heldur
ýkja mikill.
Þegar þetta ljóð er lesið líkt því sem það er sungið, vegna þess að fer sé
rímorð, og það í lokalínunni sé í stuðlaðri hákveðu, þá er Jónas sakaður um
frumstæðan ljóðsmekk og búraskap í brageyranu.
Einhvern tíma sagði Halldór Laxness: „Bók getur aldrei orðið bók, nema
það sé aukaatriði, að hún er bók.“ Frá sjónarmiði sem er ekki alveg óskylt
þessu, mætti segja: Kvæði er ekki kvæði, nema það sé aukaatriði að það er
kvæði. Og þetta væri vert að leggja kvæða-lesaranum á hjarta.
Sé það nú rétt, að lesarinn eigi umfram allt að flytja ljóð sem næst sinni
eigin eðlilegu framsögn á setningum þess, en þó virða bragformið, sem
stundum vill fara aðrar leiðir, þá er því enn ósvarað, hve mikið tillit hann eigi
að taka til formsins. Hversu mjög á hann að láta bragliða-hrynjandi og
bragskraut lita sína eðlilegu framsögn? Hvernig getur hann fúndið það
meðalhóf, sem um var rætt hér á undan?
Ætli ég kunni betra svar en að segja frá kennara, sem einu sinni ætlaði að
troða í mig undirstöðu-atriðum í erlendu máli. Ein frágangssökin var tiltekið
a-hljóð, sem ég aftók að bera fram svo fáránlega að honum líkaði. Það átti
að vera millihljóð milli a og e, það átti að vera bæði a og e, en þó hvorki a né
e. Það átti að vera bæði hljóðin í senn, en ekki jafn-mikið af hvoru. Á þetta
fengust engar sættir. En þá lumaði hann á ráði, sem mér þótti hlálegt, en varð
mér þó minnisstætt. Hann sagði: „Segðu a, en hugsaðu um e á meðan!“
Eitthvað þessu líkt vildi ég ráðleggja kvæða-lesara: Talaðu setningar ljóðsins,
eins og þér fmnst hæfa efni þeirra, eða svo eðlilega sem vinnubrögð skáldsins
leyfa þér; en hugsaðu á meðan um bragformið, bragarháttinn, ljóðlínurnar,
bragliðina, rímið, stuðlana, hendingarnar. Að vísu myndi ég bæta við: Gerðu
þér samt engar vonir um góðan lestur fyrr en þú hefur gleymt þessari
hyggilegu reglu og gefið þig án allrar áhyggju á vald sjálfum skáldskap
ljóðsins að orðabaki, og því bragskrauti, sem enn er ótalið, og engar reglur
verða um settar, og varðar þó meiru en allt annað, en það er sjálf fegurð
íslenzkrar tungu, máttur hennar og tign, mildi hennar og mýkt, veigur
setninganna, hljómur orðanna, hvar sem þeim er skipað í brag, sú rækt sem
gott skáld leggur við að velja hverju hugtaki það orð sem bezt hæfir því, ekki
aðeins að merkingu, heldur og að hljómi og ytri áferð, og bezt fellur að
umhverfi sínu, orðunum í kring um það. Lítum á línu Jónasar:
ólgandi Þverá veltur yfir sanda;
TMM 1995:4
13