Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Side 22

— sé „guðsgjöf' en ekki „mannsverk“ (259) á sér því einkum siðferðilega
rót, eins og betur verður hugað að hér á eftir. Vant er að sjá að Stephan hafi
nokkru sinni „ljóðfært heimsskoðun sína“ jafnskýrt og lífsskoðun sína, hvað
þá að hann hafi gert svo með „stærðfræðilegri nákvæmni og kaldhamraðri
rökfestu", eins og Sverrir Kristjánsson fullyrti í Tímariti Máls og menningar
fyrir rúmum fjörutíu árum.5 Sverrir vísar þar einkum til kvæðisins „Tíunda“
er hrífur huga hans jafnmikið og Nordal þykir það „kalt“ (LV). Til sanns
vegar má færa að sumt í frumspeki „Tíunda“ fari ekki á milli mála: Við lifúm
í guðlausum efnisheimi, óendanlegum í tíma og rúmi „þar sem afl og efni /
eyðist hvergi, en breytist“ (319). Um annað leikur tvímælum. Hvað á Steph-
an til dæmis við með ljóðlínunum: „Það er óþekkt orsök / allt, sem kallast
hending“? (319). Er hann þar að ganga til liðs við efnislega lög-/nauðhyggju
sem afneitar viljafrelsi mannsins? Svar Sverris er að um miðja 19. öld hafi
komið fram efnishyggja er sætti hinar ímynduðu andstæður lögmálsbind-
ingar og mannlegrar íhlutunar: hinn vísindalegi sósíalismi er skilgreindi
vinnuna sem aflvaka mannkynssögunnar. Hann er svo ekki seinn á sér að
gera Stephan að merkisbera þessa isma: í raun séu flest ljóð hans ort í anda
„mannfélagshugmyndar sósíalismans“ og hugsunarhátturinn „allur mark-
aður díalektískri þróunarhyggju1'.6 Því miður eru ekki færð fram nein hald-
bær rök fyrir þessari staðhæfingu enda lýsa þau fáu öðru en óskhyggju Sverris
sjálfs. Hafi Stephan yfirleitt kynnt sér til hlítar þróunarhugmynd marxista
hefur trú hans á hana ugglaust verið jafndauf og gisin og á aðrar fýrirfram
markaðar brautir að guðsríki, þessa heims eða annars.
Spurningunni að ofan er því enn ósvarað: Var ofin inn í heimssýn Steph-
ans einhver löghyggja af efnishyggjutagi? Þess er fyrst að geta að mörg
afbrigði eru til af löghyggju sem ekki þykjast afneita viljafrelsi mannsins,
önnur en sú marxíska díalektík er telur manninn frjálsan að svo miklu leyti
sem hann flýtir fyrir því sem óhjákvæmilega á eftir að gerast. Þar á meðal er
svokölluð „væg löghyggja" en samkvæmt henni er nóg að athafnir manns
séu mótaðar af eigin vilja hans; þá séu þær frjálsar, burtséð frá því hvernig
viljinn er til kominn í upphafi. Ekki gengur fram af kvæðum Stephans að
hann hafi kunnað skil á þessum „fáguðu“ sáttakenningum eða gert þær að
sínum. Fyrir honum virðist valið standa milli þess, annars vegar, að við séum
leiksoppar einhvers „skynbærs valds“ (177) eða blindrar örlaganauðar og,
hins vegar, að við séum okkar eigin gæfu smiðir. Ef við lítum svo á að þarna
skilji leiðir harðrar löghyggju og fríviljakenningar fer öldungis óleynt í hvorri
keflavíkinni efnishyggjumaðurinn Stephan G. rær: Það erum við sjálf sem
sköpum okkur örlög.
Forlög ber að vísu oft á góma í kveðskap Stephans. Hermennirnir í
„Vopnahléi“ tala til dæmis um það sem „forlög“ sín að vilji þeirra hafi orðið
20
TMM 1995:4