Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 54

að hefna. Þar má og sjá ávæning af orðaskiptum milli feðganna Úlfars (sem
eins og Sigurður stýrimaður telur fráleitt að sá verði sannur garpur sem
hokrar að konum) og ívars (sem eins og Guðvaldur lætur sig dreyma um
merkilegar ástir).
Guðvaldur er samt ekki orðinn sá „góði víkingur“ sem ívari leikritsins var
að líkindum ætlað að verða. Og nú er ekki úr vegi að víkja að því, að við hlið
„siðlausrar“ hetjudýrkunar Gorkíjs finnum við fýrr og síðar tilhneigingu til
að lýsa afrekum sem hafa æðri og gagnlegri merkingu en þá eina að sýna að
hetjan sé stór í öllu. „ízergil gamla“, sem fýrr var nefnd, er þrískipt saga. 1
þeirri lengstu segir ævintýrakerlingin moldavanska eigin sögu. En á undan
og eftir segir hún ævintýri sem hún eins og lætur spretta upp úr náttúrunni.
Seinna ævintýrið er um leiðtogann Danko, þann sem leiddi sína hnípnu þjóð
úr vanda og gegnum myrkviði mikið til betri landa. Og þegar lýður hans
möglaði og sakaði hann um að leiða sig í skelfilegar ógöngur sleit hann úr
sér hjartað og brá því á loft sem logandi blysi og leiddi fólk sitt í þeirri birtu
síðasta spölinn inn í fýrirheitna landið — og féll þar dauður niður. Því er nú
á þennan fórnardauða minnst, að í næstsíðasta texta þeirra draga að víkinga-
leikriti sem er tilefni þessarar ritsmíðar er reyndar að finna brot úr ræðu sem
minnir á dáð Dankos: Gullexi túnglsins heggur sundur skýjabakka og enginn
veit á hverju er von en þetta er sagt:
Taktu hjarta mitt eins og blys
Á myrkri nóttu mun það ekki
þreytast að lýsa þér.
Er þetta rödd ívars? Ávarpar hann konu sem hann ann eða heilan hóp
manna? Átti þetta leikrit, sem aldrei var skrifað, að feta sig frá lofi um
hetjuskap vígamanna til hróss um afrek þau sem tengjast við einhvern æðri
tilgang?
Við slíkum spurningum fást vissulega engin svör. Hitt má vera ljóst, að sú
löngun Gorkíjs að leita með verkum sínum einhvers sem var stærra og meira
en veruleikinn, finna hetjur sem stæðu hvunndagslegu amstri ofar, hún
tengdi hann meðal annars við fegraðan og skáldlegan heim „Norðursins".
Það var þessi sama viðleitni sem fékk hann til að leita að nýjum hetjum í
samtímanum meðal þeirra verkamanna sem höfðu lesið sér til um fagnað-
arerindi verklýðsbaráttunnar og ætluðu að velta í rústir og byggja á ný. Þótt
undarlegt megi sýnast voru rómantíkin norræna og sósíalrealismi Gorkíjs
svipaðrar ættar — þegar allt kemur til alls.
52
TMM 1995:4