Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 84

VI
Vangaveltur um tengsl skynjunar og kvikmynda eru fremur fáséðar í algeng-
ustu kvikmyndaflokkunum tveimur, sögumyndum og heimildamyndum.
Heimildamyndagerðarmenn líta fyrst og fremst á það sem hlutverk sitt að
lýsa tilteknum atburðum eða ástandi „úti í lífmu“. Oft er lýsingin ein látin
nægja en stundum er þó gengið skrefinu lengra og reynt að „upplýsa“ þetta
tiltekna ástand, kryfja það á gagnrýninn hátt. Sú (upp)lýsing og trúverðug-
leiki hennar er það sem málið snýst um og fólk er sjaldnast að eyða tíma í
„loftkenndar spekúlasjónir“ um það sem er líkt og ólíkt með auganu og
kvikmyndatökuvélinni.21 í sögumyndum er ákveðinn „trúverðugleiki“
einnig í húfi, það er viðhaldþeirrar sannfæringar áhorfandans að heimurinn
á tjaldinu hangi raunverulega saman, þrátt fyrir t.a.m. fjarstæðukennda
söguframvindu eða klipp fram og til baka í tíma og rúmi. Að öllu jöfnu er
reynt að halda hinum „sýnilega“ þætti myndavélinnar í algjöru lágmarki,
annars gætu áhorfendur farið út af „sögusporinu“ — misst þráðinn og/eða
glatað „innlifun“ sinni í verkið.
Til að nálgast vitneskju um kvikmyndina sem skynjunarfyrirbæri þurfum
við að hverfa (að mestu) frá heimi sögu- og heimildamynda, sem og þeirri
aðferðaffæði og orðræðu sem þeim tengjast, en leita þess í stað á slóðir
svokallaðra „framúrstefnu-" eða „tilraunakvikmynda“.22 Þetta er sá flokkur
kvikmynda sem um margt stendur öðrum listgreinum næst, að minnsta
kosti hvað viðfangsefni og orðræðu varðar. En það er einmitt nálægðin við
aðrar listgreinar sem er ein helsta skýring þess að rannsóknir og vangaveltur
um sérstöðu kvikmyndarinnar hafa þótt mun meira aðkallandi í þessum
minnsta geira kvikmyndalistarinnar en hinum stærri. Samanburður við
eldri „listsystkinin“ sex, og aðskilnaður frá þeim, er þó ekki eina driffjöðurin
í þeirri viðleitni. Það sem hér ræður trúlega mestu er löngunin til að öðlast
fullkominn skilning á þeim miðli sem kvikmyndarinn hefur „látið heillast
af‘, kosið að helga starfskrafta sína, því sá skilningur ætti í senn að geta varpað
ljósi á eðli kvikmyndarinnar og tilurð þeirrar löngunar að vilja búa til
kvikmyndir.23
Slíkar vangaveltur hafa leitt tilraunakvikmyndir í ólíkar áttir og niður-
stöðurnar hafa engan veginn verið samhljóða. Samt sem áður má þar greina
ýmis sameiginleg stef og vil ég þá einkum nefna tvö þeirra hér. í fyrsta lagi
að kvikmyndin sé framar öðru sjónræn list og hafi sem slík ósköp lítið með
t.a.m. bókmenntir eða leikhús að gera. í öðru lagi að eðli miðilsins sé fyrst
og fremst að leita í því efni sem liggur starfi hans til grundvallar — þ.e.a.s. í
kvikmyndafilmunni sjálfri, sem og þeim tækjum og tólum sem kvikmynda-
gerðinni fylgja. Af hinu fyrra leiðir meðal annars afar sterk tilhneiging til að
82
TMM 1995:4