Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 115

Því gagnrýni sögunnar á listina og listasnobbið, á uppeldismál og siðferði,
á menntun og meðalmennsku, byggir algerlega á skopstælingu sem að
endingu staðfestir það sem hún deilir á. Hinn stöðugi og staðnaði heimur
borgarastéttarinnar er eina viðmiðið sem þessi skáldsaga þekkir. Hallgrímur
býður ekki upp á neitt annað en umsnúning þessara gilda undir merkjum
skopsins. Hið spriklandi og fjöruga tungumál er ekki látið dansa heldur
þramma lúpulega eftir beinni línu söguþráðarins, eftir hinu línulega formi
ævisögunnar sem textinn er að skopstæla. Skopstælingin lendir í þeim
ósköpum að skopstæla aldrei sjálfa sig heldur er hún sett fram með rödd þess
sem telur sig hafinn yfir allt klabbið. Þetta er rödd sem telur sig þess megnuga
að kveða upp algilda dóma og að draga allt í efa, nema sig sjálfa. Þetta er í
raun rödd hins realíska skáldsagnahöfundar 19. aldarinnar, röddin sem er
með heiminn á valdi sínu og hefur mælikvarðana, siðferðið og listina í sínum
höndum. Dómarnir eru alltaf kveðnir upp með „svona er þetta“ tóni sem
gerir allt skopið og alla fyndnina (því það er svo sem nóg af henni í þessari
bók) að bitlausu vopni. Gagnrýnin sem það á að koma til skila opnar ekki
neitt í þjóðfélagi hinnar stöðugu stöðnunar heldur hlær að því litla stund,
aðeins til að játa að þegar upp er staðið er hún lens gangvart því. Gagnrýnin
þrengir aðeins enn meira að. Hið gagnrýna „upplýsingarauga“ sögumanns-
ins gengur út frá mælikvörðum sem eru sannast sagna íhaldssamir, ef ekki
afturhaldssamir. Jafn óvægið og miskunnarlaust sem allt fúskið, öll dellan,
væmnin og vitleysan í samfélaginu er barin og höggvin, er það alltaf gert
með tilvísun til fastskorðaðs sjónarhóls þess sem stendur utan við þetta allt.
Verkið skortir þann höfuðkost slíkra skopstælinga og ádeilubóka að skopast
að eigin sjónarmiðum, eða öllu heldur, að kljúfa textann út úr skopstælingar-
og staðfestingarhringekjunni. Ótrúleg tungumálsendurnýjunin sem hér er
að finna grípur aldrei inn í ffásagnarferlið sjálft. Líkt og verk listamannanna
sem Hallgrímur gagnrýnir eru í sjálfu sér óaðskiljanleg frá venjulegri sölu-
vöru er gagnrýni hans óaðskiljanleg frá því kerfi sem hún beinist að. En
einmitt þess vegna er þessi skáldsaga táknmynd samtímans, táknmynd
stöðugleika tíunda áratugarins.
Konan og vélin
Fríða Á. Sigurðardóttir: í luktum heimi
Ef til vill er stöðugleikinn ekki nema hluti af mun umfangsmeiri kreppu sem
hin karllega athafnasemi var rötuð í. Hugmyndaffæði hins óbilandi vinnu-
þjarks strandar að lokum á þeim kröftum sem halda verður niðri svo þessi
TMM 1995:4
X
113