Andvari - 01.01.1974, Side 62

60
GUNNAR THORODDSEN
ANDVARI
konungi. Slíkar sjálfstæðiskröfur byggjast
á þeim siðferðisrétti sérstakrar þjóðar að
ráða sjálf málum sínum. En liinn iaga-
legi grundvöllur var Gamli sáttmáli, sem
Islendingar gerðu við Hákon Noregs-
konung 1262. Með Gamla sáttmála gengu
Islcndingar Noregskonungi á hönd, hétu
honum skatti og sóru honum hól'lustu-
eiða. Konungur lofaði í móti að láta þá ná
friði og íslenzkum lögum. íslendingar
áskildu sér ýmis fríðindi og landsréttindi.
Þeir hétu því að halda trúnað við konung
og arfa hans, meðan hann og arfar hans
héldu samninginn, en áskildu sér að vera
lausir mála, ef sáttmálinn yrði rofinn að
bcztu manna yfirsýn.
Á grundvelli Gamla sáttmála var frels-
isbaráttan háð. Svo vel hafði þcssi sátt-
máli staðizt tímans tönn. Sá maður, er
sáttmálann samdi, var Gissur Þorvaldsson
jarl, sá stjórnmálamaður á Sturlungaöld,
sem ófrægður hefur verið öldum saman
meira en aðrir menn á Islandi. Sumir
sagnaritarar seinni tíma hafa þó viljað
láta Gissur njóta sannmælis um þaö, sem
hann hcfði vel gert. Páll Eggert Ólason
kcmst svo að orði um Gissur og sáttmál-
ann: „Með Gamla sáttmála bjó hann með
þeirri snilld um tengsl landsins og kon-
ungs, að sáttmálinn var réttindaskjal
landsins og aðalstoðin að sjálfstæðiskröf-
um Islendinga á 19. og 20. öld."1). Um
Gissur og Gamla sáttmála segir Sigurður
Nordal: „Landsréttindi voru djarflega og
skorinort mörkuð í Gamla sáttmála. Eng-
inn vafi leikur á, að frumgerð hans, bréf-
ið, sem ritað var til konungs á alþingi
1262, er samið af Gissuri jarli og hefur
vcrið „nokkuð með öðrum útveg" cn Há-
kon hefur helzt ætlazt til. Þessi „upp-
gjafarsamningur landráðamannsins" varð
síðan helzta vopn íslendinga í vörn og
sókn sjálfstæðisbaráttu þeirra allt fram á
vora daga. Þó að uppgjöfin væri hörmu-
leg, hefði mátt ganga verr frá skilmálun-
um, og óvíst er, að annar íslendingur
hefði gert það betur eða eins vel og
Gissur."1)
Sá atburður varð á árinu 1848, að Frið-
rekur konungur hinn sjöundi afsalaði sér
einveldi og boðaði frelsi og sérstök rétt-
indi til handa hvcrjum landshluta í hinu
danska ríki. Þá var einnig gefið um það
fyrirheit, að ekki skyldi ákveðið til fulls
um réttarstöðu íslands, fyrr cn leitað
hefði verið álits íslendinga á þingi í land-
inu sjálfu.
Á þessu ári birti Jón Sigurðsson „hu.g-
vekju til íslendinga". Þessi ritgerð varð
stefnuskrá landsréttindabaráttunnar um
langan aldur. Hún var höfð að grund-
velli undir nefndaráliti stjórnlaganefndar
á þjóðfundinum 1851.
Verða nú rakin nokkur undirstöðuatriði
úr „hugvekjunni". Jón snyr: „En hver
eru réttindi íslands, og hvernig er þeim
varið?" Rekur hann réttindi landsins aft-
ur til þjóðveldistímans og segir:
„Það er öllum kunnugt. sem nokkuð
vita um sögu landsins, að Islcndingar
gengu í samhand við Noreg á seinasta
stjórnarári Hákonar konungs Hákonarson-
ar og fyrsta ári Magnúsar Jagabætis, son-
ar hans. ísland gekk í samband við Noreg
sjálfviljuglega, ekki sem sérstakt hérað
eða ey, sem hcyrði Noregi til, heldur sem
frjálst land, sem hafði stjórnað sér sjálft
um rúm 300 vetra, án þess að vera Noregi
undirgcfið í neinu. Það samtengdist
Noregi með þeim kjörum. sem íslending-
ar urðu ásáttir um við Noregs konung,
og þar á meðal þeim kosti, að öll stjórn
1) íslenzkar æviskrár, II. bindi, bls. 91.
1) íslenzk menning, bls. 352.