Andvari - 01.01.1974, Page 148

146
AMjvam
ÓLAFUR BJÖRNSSON
eftir aS styrjöldinni lauk vorið 1945. Var
þróunin í þessum efnum cklci ólík því,
sem var á fyrri heimsstyrjaldarárunum. í
maí 1940 var Island hernumið af Brct-
um, og dvaldi hér fjölmennt erlent her-
lið það sem eftir var styrjaldarinnar, og
setti vera þess eðlilega mjög svip sinn á
allt þjóðlíf á þessurn tíma, jafnt cfnahags-
mál sem annað. Miklar framkvæmdir áttu
sér stað á stríðsárunum á vegum hins er-
lenda hers, cr hér dvaldi, og leiddi af
þeirn framkvæmdum rnikla eftirspurn
eftir vinnuafli og gjaldeyristekjur, þar
sem vinnulaunin voru greidd í erlcndum
gjaldeyri. Af þessu leiddi, að þróun sú,
sem átti sér stað á kreppuárunum, þegar
erlendar skuldir fóru sívaxandi, snerist
við, og söfnuðust álitlegar innstæður í
crlendum gjaldeyri á stríðsárunum.
Þó að þróun efnahagsmála væri að
þessu leyti hagstæð, þá leiddi margvísleg-
an vanda af styrjaldarástandinu, þótt ann-
ars eðlis væri en sá vandi, sem við var
að etja fyrir styrjöldina. Gjaldeyrisskortur
varð fljótlega úr sögunni eftir það að
styrjöldin skall á, en á hinn bóginn urðu
nú erfiðleikar á útvegun innfluttrar vöru
til fullnægingar þarfa landsmanna. Inn-
flutnings- og gjaldeyrishömlum varð því
að halda áfram þrátt fyrir bætta gjald-
eyrisstöðu til þess að tryggja það, að sá
varningur, sem nauðsynlegastur var tal-
inn, sæti fyrir um flutning til landsins.
Jafnframt var tekin upp skömmtun á ým-
issi nauðsynjavöru, þótt aldrei yrði sú
skömmtun ströng. Miklir erfiðleikar voru
á útvegun byggingarefnis og annarrar
fjárfestingarvöru, og olli það því, að bygg-
ingarstarfsemi dróst saman, einkum fram-
an af styrjöldinni, og miklir örðugleikar
voru á viðhaldi og endurnýjun fram-
leiðslutækja, svo sem vélakosts, skipa o.
fl. Af þessu leiddi, að skipastóll lands-
manna og ýmis önnur framleiðslutæki
gengu úr sér. Hvað skipastólinn snerti,
bættist hér við, að talsvert skipatjón varð
af völdum styrjaldarinnar.
Annað helzta vandamál styrjaldarár-
anna á sviði efnahagsmála var verðbólg-
an, sem bæði orsakaðist af verðhækkun-
um af styrjaldarástæðum og mikilli eftir-
spurn eftir vinnuafli vegna framkvæmda
hinna erlendu herja, en ekki gat hjá því
farið, að 'þenslan á vinnumarkaðinum
leiddi til víxlhækkana kaupgjalds og
verðlags.
Á fyrstu þremur styrjaldarárunum, eða
frá því í okt. 1939 til okt. 1942, hækkaði
vísitala framfærslu'kostnaðar úr 103 stig-
um í 250 stig rniÖað við vísitölu verðlags
í jan.-marz 1939=100, þannig að verð-
lagið 2H4:aldaðist á þessum tíma. Árið
1943 var hins vegar hafizt handa um
ýmiss konar ráðstafanir til þess að hamla
gegn frekari vexti verðbólgunnar, svo
sem með því að herða á verölagseftirliti,
greiða niður verð nauðsynjavara o. fl.
Voru verðhækkanir miklu minni síðari
styrjaldarárin en þau fyrri, þannig að
frá okt. 1942 til okt. 1945 hækkaði vísi-
talan aðeins úr 250 stigurn í 285 stig, eða
urn 14% á þessum þrem árum. Verð-
hækkanir urðu þó allmiklu meiri hér á
landi á stríðsárunum en í helztu viðskipta-
löndum okkar, og orsakaði það ýmis
vandamál að lokinni styrjöldinni, svo sem
síðar verður vikið að.
Vegna hás verðlags á útflutningsaf-
urSum batnaði fjárhagsafkoma sjávarút-
vegsins mjög á styrjaldarárunum. Hins
vegar rýrnaði fiskiskipaflotinn mjög á
styrjaldarárunum, svo sem þegar hefir
verið getið, þannig að mikils fjármagns
var þörf honum til endurnýjunar að
lokinni styrjöldinni.
Verðlagsþróun var landbúnaðinum
einnig hagstæð á styrjaldarárunum, gagn-
stætt því sem lengst af hafði verið á