Hugur - 01.06.2011, Síða 43

Náttúran, raunin og veran
4i
nema af því að hann trúir því að veruleikinn myndi hlutlæga sjálfstæða
heild, sem sé til óháð huganum sjálfum. Hugurinn lifir, við lifum, í trúar-
sambandi við veruleikann sjálfan, og þetta samband er jafnframt eins
konar trúnaðarsamband: Það er fólgið í trausti á annarlegum veruleika,
veruleika sem er annað eða annar en hugurinn sjálfur. (18)
Hin hugsandi vera verður að trúa því að regla sé í veruleikanum, segir Páll.
Með öðrum orðum verður hún að trúa því að veruleikinn myndi skiljanlega heild
en ekld óræða mergð. Þarna er um trúar- eða trúnaðarsamband að ræða, eins og
Páll bendir á. Og Páll brýnir fyrir lesendum sínum nauðsyn þess að rækta þetta
samband eins og kostur er enda þótt það verði vissulega alltaf „óvíst og óöruggt"
(18). I framhaldinu útlistar Páll umrætt samband þannig að það sé „upprunalega
og í raun ævinlega samband við veruleikann sem náttúrulega heild, sem Nátt-
úru“ (18). Páll örvæntir nokkuð um ástand mála hvað þetta snertir; „höfuðvandi
nútímamanna" felist í því að þeir hafi glatað sambandinu við náttúruna og séu
teknir að líta á hana sem vél. En þá „glatar hún allri merkingu, öllu táknrænu
gildi“, þá fær hún „ekki lengur að vera hlutlæg heild, sjálfstæð veröld, gædd sínu
eigin undursamlega skipulagi. Þá hættir hún að skipta máli í sjálfu sér“ og verður
ekkert annað en „leikvöllur manna“ (19). Og þetta er grafalvarlegt mál, því að „líf
okkar [er] einungis mögulegt" ef okkur tekst að sigrast á þessari ranghugmynd
(20).
Stöldrum nú aðeins við. Er ekki mótsögn í máli Páls hér? Annars vegar talar
hann um trúnaðarsambandið við veruleikann sem felst í því að við trúum á ein-
hverja reglu eða skipan í náttúrunni. Hins vegar greinir hann vanda nútímamanna
sem stafi af því að þeir líti á náttúruna sem vél. Höfum í huga að Páll lýsir því sem
hér er í húfi sem spurningu um líf og dauða - við getum ekki lifað án trúarinnar
á regluna, en við stefnum líka á vit eigin tortímingar ef við læknumst ekki af hug-
myndinni um véfina. En hver er munurinn á náttúrunni sem reglu og náttúrunni
sem vél? Er Páll að segja að við eigum að trúa á það sem tortímir okkur? „Þar sem
háskinn er, vex / bjargráðið líka“ (Wo aber Gefahr ist, wáchst / Das Rettende auch)
orti þýski skáldjöfurinn Hölderlin16 - er það þetta sem Páll er að segja okkur?
Nei, svo virðist ekki vera - og slóvenski heimspekingurinn Slavoj Zizek er á
sama máli. I bók sinni In defense of lost causes (2008) tekur hann „Hugleiðingar við
Oskju“ til umfjöllunar (en þess má geta til skýringar að Páll færði Zizek eintak
af enskri útgáfu textans í Reykjavík í mars 2007) og veltir fyrh sér, á sinn hátt,
mótsögninni sem við höfum hér vakið máls á. Eins og honum er tamt beitir
Zizek fyrir sig retórískum spurningum og spyr hvort það sé ekki einmitt and-
spænis vangaveltum um náttúruna, eða veruleikann, sem skiljanlega heild og/
eða vél sem við ættum að „beita [...] fyrir okkur grundvallarlexíu forskilvitlegrar
hughyggu Kants: heimurinn sem Heild er ekki Hlutur í sjálfúm sér, heldur að-
eins leiðbeinandi Hugsjón huga okkar, eitthvað sem hugur okkar þröngvar upp á
16 Þessar hendingar eru úr ljóðinu „Patmos“ (Hölderlin 2011). Látum þess getið í framhjáhlaupi
að Hölderlin var samtímamaður og góður félagi Hegels og líka þess gagnmerka heimspekings
Schellings.