Hugur - 01.06.2011, Blaðsíða 34

32 Henry Alexander Henrysson
Kunn samlíking Leibniz á mannshuga og marmarakubbi gæti átt ágætlega við.
Líkt og hverju marmarastykki er gefin af náttúrunni ákveðin mynd eftir „æðakerf-
inu“ sínu sem fær myndhöggvari getur síðan leitt í ljós afhjúpast mannshugurinn
í sinni réttu mynd aðeins við hin þyngstu högg tilverunar.29 Viss reynsla af tilver-
unni varpar ljósi á hvernig hver og einn er samansettur. Samkvæmt Leibniz er
það aðeins við djúpa íhugun sem skynjun okkar verður nægilega næm til að þessi
afhjúpun verði möguleg. Við þurfum að leita til náttúrunnar til þess að kynnast
okkar eigin náttúru. Við erum af náttúrunnar hendi gædd þeim eiginleika að vera
þátttakendur í henni, með henni.30
IV
Hér verð ég þó líklega að myndast við að svara einni ákveðinni spurningu: Hvað
er þá náttúra? I stað þess að velja þá leið, sem er auðvitað alltaf freistandi, að snúa
til baka til viðurkenndrar heimsmyndar sem samsamar náttúruhugtakið við sann-
anlegar staðreyndir um ytri heim og líf- og sálfræðilegar forsendur mannlífs vil
ég feta mig aftur til Aristótelesar. Eg byrjaði á Jónasi Hallgrímssyni. Hann sagði
um frægan hugsuð: „eru samt hugmyndir vitringsins gamla svo snotrar og líflegar
að enginn skyldi gjöra gys að þeim.“31 Ég fæ ekki betur séð en að hugmyndir
Aristótelesar hafi einmitt verið svo snotrar og líflegar að þær hafi lifað ljómandi
lífi á sautjándu og átjándu öld. Samkvæmt þeirri heimsmynd er náttúruhugtakið
gildishlaðið.32 Heimurinn er cosmos, náttúruleg skipan sem endurspeglar þau gæði
sem allir hlutir stefna að, og sem hugsun okkar getur, þegar henni er rétt beitt,
orðið hluti af og þátttakandi í. Við erum hluti af þessari náttúru þegar við leitumst
við að nálgast þau gæði sem náttúra okkar fær okkur til að sækjast eftir.
Er þessi mynd sem ég hef verið að draga upp „aristókratísk“ frumspeki, eins og
einhver sagði við mig um daginn? Ég ætla ekki að fullyrða neitt um það, en læt
duga að benda á að það er til þráður sem á sér rót hjá Aristótelesi og blómstraði
á nýöld (hvað sem hver segir) og sem mér finnst að eigi erindi við samtímann.
Ég sé þennan þráð fyrir mér sem einhvers konar milliveg milli analýtískrar nátt-
úruhyggju þeirra sem líta á Bacon og Hume sem andlega forfeður sína og róm-
antískrar óreiðuhugsjónar Thoreau. Skynseminni er ætlað að afhjúpa ákveðnar
forsendur í óreiðunni án þess að hrapa inn í merkingarleysi gildissnauðrar nátt-
29 Leibniz 1997: 52.
30 Grein Björns Þorsteinssonar „Náttúran, raunin og veran“ dregur skemmtilega fram, með því að
rannsaka „Hugleiðingar við Oskju“ eftir Pál Skúlason, hvernig stórbrotin náttúra getur komið
manni í snertingu við veruleikann sjálfan sem við aftur getum ekki annað en vonað að búi yfir
reglu og leiðsögn. I íýrrnefndri málstofu Hugvísindaþings fékk ég þá spurningu hvers konar nátt-
úrureynslu þurfi til þess að við upplifum náttúruna eins og hún tali til okkar. Sú náttúruskoðun
sem ég ræði í þessum inngangi krefst ekki beinnar skynreynslu af ægifegurð. Hún snýst fyrst og
fremst um afstöðu og íhugun. Hins vegar er eins víst að flest okkar verði ekki vör við náttúruna
nema við ærandi gný vatnsfalla eða nístandi þögn víðerna.
31 Jónas Hallgrímsson 1989: 7.
32 Monte Johnson (2008) hefur nýlega vakið mikla athygli fyrir spennandi umíjöllun um náttúru,
tilgang og merkingu í heimsfræði Aristótelesar. Bók hans hefur sannfært mig um að kenningar
Aristótelesar og ekki siður sú þróun sem þessar kenningar fóru í gegnum á nýöld séu mikilvæg
leið til þess að rannsaka gildi i náttúrunni og raunar gildi og hlutverk hennar sjálfrar.