Hugur - 01.06.2011, Síða 64

Ó2
Svavar Hrafn Svavarsson
frá Kitíon og Kleanþesi sem þriðji leiðtogi stóíska skólans á síðari hluta þriðju
aldar f.ICr. Hann er helsti og mesti fulltrúi fyrsta skeiðsins í sögu skólans, sem var
einn þrigga höfuðskóla hellenískrar heimspeki, ásamt epikúrisma og akadem-
ískri efahyggju. Þekking okkar á skoðunum hans og eldri stóumanna byggist á
brotum og umfjöllunum annarra, sem oft kreíjast töluverðrar túlkunar. Krýsippos
l<vað hafa ritað meira en 700 bækur. Engin hefur varðveist. Helstu heimildir okk-
ar um þessa siðfræði hans eru eftirtalin verk: Um endimörk go'ðs og ills (3.16-76)
eftir Cicero, Díogenes Laertíos (7.84-131) og Stobajos (2.57-116). Við eigum meira
eftir seinna tíma stóumenn rómverska keisaratímans, svo sem Seneca (kennara og
ráðgjafa Neros), lama frelsingjann Epiktetos og keisarann Markús Areh'us. Allir
höfðu þessir hugsuðir mikinn áhuga á hagnýtu gildi stóuspekinnar.19
Náttúrulegarfrumhvatir og eignun
Stóumenn hefja greinargerðina fyrir siðfræði sinni með vöggurökunum svo-
nefndu. Þeir skyggnast í vögguna og vísa til hegðunar hvítvoðunga.20 Frumhvöt
þeirra er viðleitni til að komast af, bjargast, lifa áfram. Epikúringar leituðu einnig
í vöggur eftir rökum; þeir fundu hins vegar ánægju. Stóumenn studdu þennan
(kannski eilítið vafasama) empíríska vitnisburð með markhyggju. Til að tryggja
lífið hlýtur náttúran að gæða kornabarnið frumstæðri sjálfsvitund og sjálfselsku,
þeirri tilfinningu að barnið tilheyri sjálfu sér. Þessi kennd hvetur barnið til að leita
þess sem stuðlar að eigin varðveislu og viðgangi. Það er hér sem stóumenn tefla
fram einu mikilvægasta hugtaki siðfræði sinnar: eignun (oÍKeícoaig).21 Náttúran
eignar kornabarninu sjálft sig. Það gerir hún reyndar við allt sem lifir. Hér sjáum
við saman komnar náttúru heimsins og náttúru mannsins, þar sem hið fyrra er
niðurskipaður hluti hins síðara. Stóumenn nota síðan þetta hugtak eignunar til
að segja þroskasögu mannsins. Eignun víkkar eftir því sem manneskjan þroskast.
Hún þróar með sér hvatir og sífellt fleiri viðfangsefni þessara hvata fara að tilheyra
manneskjunni og samræmást náttúru hennar. Á vissu stigi hneigist manneskjan
í samræmi við náttúru sína til að leita sannleikans með skilningarvitum sínum. í
stuttu máli eignast hún hvaðeina sem samræmist náttúru hennar og gerir henni
kleift að blómstra sem manneskja. Náttúran eignar manneskjunni einnig foreldra
hennar og smám saman annað fólk. Þannig stígur manneskjan mikilvægt skref
frá sjálfhverfu til þess að umfaðma náungann sem hluta þeirrar náttúru sem hún
samræmist. Lýsingin á þessu skrefi er mikilvæg fyrir stóíska siðfræði, því henni
19 Síðustu tvo áratugina hefur ritverkum um stóuspeki almennt og stóíska siðfræði sérstaldega
fjölgað til muna. Besta heildstæða greinargerðin um siðfræði stóumanna sem ég þekki er Striker
i99Óá: 221-80. Ollu aðgengilegri eru Meyer 2008, k. 5, sem og Inwood og Donini 1999: 675-738.
Eins og segir í meginmálinu eru heimildir okkur um stóuspeki erfiðar viðureignar. Til eru tvö
nýleg rit þar sem safnað hefur verið saman þessum heimildum. Annað ritið er Inwood og Gerson
1997 [1988]. Þar er að finna kaflana eftir Cicero (234-42 að hluta), Díogenes (190-203) og Stobajos
(203-32), ásamt öðrum frumtextum. Hitt ritið er Long og Sedley 1987. Þar er heimildum skipað
niður eftir viðfangsefni og þær útskýrðar heimspekilega (k. 56-67). Bæði byggja þau mikið á safn-
inu Stoicorum Veterum Fragmenta eftir Hans von Arnim (Leibzig: Teubner, 1903-5).
20 Um þennan empírisma fornaldar, sjá Brunschwig 1986:113-44.
21 Margt hefur verið ritað um þetta hugtak; sjá t.d. Striker 1996C og Engberg-Pedersen 1990.