Hugur - 01.06.2011, Blaðsíða 156

154
Ritdómar
sínum. Á það ekki hvað síst við hér. Atli
segir m.a.: „Sjálfum finnst mér öll hug-
hyggja afar ótrúleg og á erfitt með að taka
hana alvarlega." (104) Áður var bent á að
í inngangi verksins eru pragmatismi og
hughyggja skilgreind sem „undarlegar
heimspekistefnur". En hvað felst í þess-
um undarlegheitum? Þær sldlgreiningar
á hughyggju og pragmatisma sem lagðar
eru til grundvallar eru á þessa leið:
Hughyggju er stundum lýst sem kenn-
ingu um að veruleikinn sé fyrst og
fremst andlegs eðlis og það efniskennda
sé aðeins til sem skynjanir, reynsla eða
hugsun. [...] eitt helsta samkenni hug-
hyggjumanna er að þeir telja að mörk
hins raunverulega falli saman við mörk
hins þekkjanlega, að það sem hugurinn
nær ekki tökum á sé ekki til. (32-33)
Samkvæmt þessari speki [þ.e. pragmat-
isma] merkir orðið „satt“, þegar það er
haft um skoðun eða kenningu, nokkurn
veginn það sama og „nothæft“ eða
„gagnlegt". (33)
Ekki verður gerð tilraun til að meta sann-
gildi eða nákvæmni þessara fullyrðinga
hér, lesendum Hugar er treyst til að gera
það á eigin spýtur. En í staðinn má spyrja
að hvaða leyti hughyggja og pragmatismi
séu ósamrýmanleg efahyggju samkvæmt
því sem höfundur I sátt við óvissuna held-
ur fram. Ef litið er nánar á málið þá virð-
ist sem sáttin við óvissuna hvíli sjálf á
bjargföstum grunni. Grunni sem Atli
virðist ekki telja að efahyggja geti hvikað
og sé í raun grundvallarforsenda þess að
efahyggja sé yfirhöfuð möguleg. Þessi
grunnur er hluthyggja um veruleikann og
samsvörunarkenning um sannleikann.
Olíkt „heilbrigðri skynsemi“ og veraldar-
hyggju bjóða hughygga og pragmatismi
upp á leiðir til að efast um þennan grunn.
Því er haldið fram að ,,[u]m leið og gert er
ráð fyrir hluthyggju um veruleikann og
samsvörunarkenningu um sannleika er
efahyggju gefinn laus taumur" (31). Það
verður hinsvegar ekki séð að um nauðsyn-
lega eða nægjanlega forsendu fyrir efa-
hyggju sé að ræða. Hér komum við að því
sem verður að kalla mesta ljóðinn á I sátt
við óvissuna, þ.e.a.s. hversu hratt höfund-
urinn sópar til hliðar þeim valkostum, sem
óneitanlega eru í boði, fyrir utan hlut-
hyggju um veruleikann og samsvörunar-
kenningu um sannleikann. Tökum sem
dæmi þessi orð höfundar um hluthyggju
og samsvörunarkenninguna: „Nú eru
þessar tvær forsendur sem efahyggja gerir
yfirleitt ráð fyrir svo sem ekki miklar
kenningar“ (31). Þannig er látið að því
liggja að um augljós sannindi sé að ræða
sem óþarfi sé að velta mikið meira fyrir
sér. Slík nálgun samræmist ekki því mark-
miði bókarinnar að vera inngangur að
heimspekilegri þekkingarfræði. Auk þess
er athyglisvert að höfundur slær hér þann
varnagla að „yfirleitt" geri efahyggja ráð
fýrir hluthyggju og samsvörunarkenningu.
En ef litið er til verksins í heild þá er
hvergi gerð grein fyrir þeirri efahyggju
sem myndi byggja á öðrum forsendum.
Boðskapur verksins til lesenda virðist því
vera sá að ef þeir vilja tileinka sér og beita
efahyggju þá verði þeir að gjöra svo vel og
samþykkja hluthyggju um veruleikann og
samsvörunarkenningu um sannleikann og
að þær efasemdir sem velt er upp gagnvart
þessum kenningum eru túlkaðar sem
árásir á „efahyggju“ og tilraunir til að
komast að öruggri vissu. Það er í því ljósi
sem gerð er grein fyrir pragmatisma og
hughyggju í texta /sátt við óvissuna. Litið
er svo á að upphaflega hafi þær komið
fram sem svar við efahyggju, eða leið til að
„þagga niður í efanum“ (32). Hughyggjan
grefur undan hluthyggju um veruleikan
og pragmatisminn grefur undan samsvör-
unarkenningu um sannleikan. Ein leið til
að meta verðleika þessa viðhorfs er að
framkvæma þá hugartilraun hvort það sé
mögulegt að ímynda sér karl eða konu,
sem annað hvort neitar hluthyggju um
veruleikann eða samsvörunarkenningu
um sannleikann, nú eða báðum, en er
engu að síður staðföst í efahyggju sinni.