Hugur - 01.06.2011, Blaðsíða 125

Hugsandi manneskjur
123
virðist að það sé m.a. þetta sem John Dewey hafði í huga þegar hann hélt því fram
að reynsla væri forsenda hugsunar:
Frumstig þeirrar þroskandi reynslu sem kallast hugsun er reynsla. Þetta
kann að hljóma sem kjánaleg og augljós sannindi. Þetta ætti að vera það,
en er það því miður ekki. Þvert á móti er oft litið á hugsun, bæði í heim-
spekilegum kenningum og í kennslu, sem eitthvað sem er algerlega skilið
frá reynslu og sem hægt er að þroska eitt og sér.5
Stuttu síðar segir Dewey svo:
Almennt talað liggur grundvallarvillan í kennsluaðferðum í því að gera
megi ráð fyrir reynslu hjá nemendunum. Það sem ég hef lagt áherslu á
er nauðsyn raunverulegra kringumstæðna til að kveikja hugsun. Reynsla
er hér skilgreind eins og áður: að reyna að gera eitthvað og finna hlutinn
bregðast við. Villan er fólgin í því að halda að við getum lagt upp með
tilbúin viðfangsefni í stærðfræði, landafræði eða hverju sem er án nokk-
urrar beinnar einstaklingsbundinnar reynslu af aðstæðum.6
Þótt okkur kunni að vera tamt að hugsa um hugsun sem fremur innhverft fyrir-
bæri, eitthvað sem við getum gert ein og sér og jafnvel eitthvað sem gerist inni í
höfðinu á okkur, þá er hugsun betur lýst sem samstarfsverkefni þess sem gerist í
huga manns og ytri veruleika.7
Gott og vel, en býður sú hugmynd að gagnrýnin hugsun krefjist innilegra
tengsla við veruleikann ekld heim þeirri hættu að einmitt vegna slíkra tengsla
verði hugsunin vanmáttug og hæglega borin ofurliði af margvíslegum kennd-
um og tilfinningum? Það er vel þekkt kenning, ef kenningu má kalla, að hugsun
manns stoði lítt þegar tilfinningalífið tekur völdin. I greininni „Er hægt að kenna
gagnrýna hugsun?“ víkur Páll Skúlason einmitt að þessari kenningu sem mótbáru
við hugmyndinni um að hugsanlega megi kenna gagnrýna hugsun. Páll segir:
En nú er spurningin [...] hvort við séum ekki þannig gerð að önnur öfl
en skynsemi ráði hugsunum okkar og gerðum: áskapaðar tilhneigingar,
hvatir, langanir, hagsmunir eða tilfinningar sem við hefðum enga stjórn á.
Þetta væru þau ósjálfráðu öfl sem í reynd réðu hugsunum okkar.8
Flest könnumst við eflaust við að skynsemin megi sín lítils þegar tilfinningarn-
ar eru djúpar, tilhneigingarnar rótgrónar og hvatirnar sterkar. I fræðimennsku eru
margvíslegar vinnureglur sérstaklega hugsaðar til að bregðast við þessum vanda.
Þannig er rannsakanda gjarnan uppálagt að halda hæfilegri fjarlægð á viðfangs-
5 Dewey 1916:180.
6 Sama stað.
7 Sjá Mikael M. Karlsson 1995. Sjá einnig Olafur Páll Jónsson 2008.
8 Páll Skúlason 1987: 81.