Hugur - 01.06.2011, Síða 127

Hugsandi manneskjur
125
að gefa upp á bátinn vonina um skynsamlega hegðun. í þeim tilvikum sem við
hegðum okkur skynsamlega - og þá ekki bara í samræmi við það sem er skyn-
samlegt heldur beinlínis af skynsemi - er það sem hvöt okkar beinist að (það sem
við þráum eða langar í) einnig viðfang dómgreindarinnar. Við metum það svo
að tiltekinn hlutur eða eiginleiki sé góður og það er þess vegna sem hvatir okkar
beinast að honum. Þetta þýðir að þegar hegðun er fyllilega skynsamleg, þá er sú
hvöt sem hreyfir við okkur ekki einfaldlega þrá eftir tilteknum gæðum heldur þrá
eftir gæðum sem við höfum metið sem eitthvað gott fyrir okkur. Hvatirnar eru, ef
svo má segja, upplýstar af skynseminni.12
Ef við samþykkjum þessa kenningu um samspil tilfinningalífs og skynsemi þá
horfir togstreitan á milli (1) og (2) öðruvísi við en áður. Vandinn verður ekki að
staðsetja sig í hæfilegri fjarlægð, ef svo má segja; ekki vera of náinn viðfangsefninu
og heldur eldd í of losaralegum tengslum við það. Vandinn verður annars vegar
að beina tilfinningum sínum, geðshræringum og löngunum í farveg sem ekki er
órökvís eða mótdrægur skynsamlegri afstöðu, þ.e. að gera niðurstöður skynsem-
innar aðgengilegar fyrir tilfinningalífið. Hins vegar er vandinn sá að kenna skyn-
seminni að hlusta á tilfinningarnar, meta þær og taka tillit til þeirra.
3. Siðfrœði og hugsun ískólastofunni
Þegar heimspekingar ijalla um gagnrýna hugsun er það gjarnan til að greina hug-
takið, skilgreina mikilvægustu inntaksþætti þess og setja í samhengi við önnur
hugtök sem heimspekingum er tamt að vinna með, t.d. hugtökin skynsemi og til-
finningar. A slíkum stundum er hin óreiðukennda jarðlega tilvist manneskjunnar
oft ærið langt undan. Sem betur fer er þetta samt ekki einhlítt því heimspekingar
hafa líka velt því fyrir sér hvers virði gagnrýnin hugsun sé venjulegu fólki og hvað
þurfi að koma til svo gagnrýnin hugsun geti orðið því töm. I nýlegri grein segir
Guðmundur Heiðar Frímannsson að
[...] gagnrýnin hugsun [sé] mikilvægasti lykillinn að þeirri bóklegu
skynsemishefð sem skólar eru sprottnir úr. En gagnrýnin hugsun er líka
einn af verðmætustu hæfileikum sem menn geta tileinkað sér í samfélagi
nútímans, hún er hæfileiki sem nýtist á ólíkustu sviðum þjóðlífsins og
sömuleiðis í umhugsun og ákvörðunum um eigið h'f.13
Ef við tökum undir með Guðmundi Heiðari um að gagnrýnin hugsun sé einn
af verðmætustu hæfileikum sem menn geta tileinkað sér, þá blasir við að gagn-
rýnin hugsun hlýtur að verða mikilvægt viðfangsefni fyrir skóla. En hvernig getur
gagnrýnin hugsun orðið viðfangsefni nemendanna sjálfra? I Stóru kennslufræðinni
(Great didactic) sem skrifuð var á 17. öld segir Jan Amos Kómeníus eftirfarandi:
12 Sjá t.d. Dretske 1988. Sjá einnig Ólafur Páll Jónsson 2010.
'3 Guðmundur Heiðar Frímannsson 2010:120.