Tímarit Máls og menningar - 01.12.1956, Blaðsíða 166

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
lífvana staðreyndaupptalningu. fslendinga-
sögur bera hvarvetna vott um persónulega
reynslu höfundanna. í bókmenntum þeirra
þjóðfélaga, sem hafa stétt heimilisþræla
hirtist fólk hins óæðra bekkjar venjulega
annaðhvort sem dygg hjú, er einungis lifa
af náð húsbónda síns og fyrir hann, eða
sem skringilegir flækingar, eða þeirra er
alls ekki að neinu getið eins og í riddara-
sögum. En þrællinn Melkólfur í Njáls-
sögu* er alveg eins raunverulegur einstakl-
ingur og Hallgerður húsmóðir hans.
„Nú er þar til at taka, at Hallgerðr at
Hlíðarenda kemr at máli við Melkólf þræl
(Áður hefur verið frá þvf skýrt, að hann
var „írskur og heldur óvinsæll“):
„Sendiför hefi ek þér hugat,“ segir hon;
„þú skalt fara í Kirkjubæ.“
„Hvat skal ek þangt?" segir hann.
„Þú skalt stela þaðan mat á tvá hesta ok
hafa smjör ok ost, en þú skalt leggja eldi
í útibúrit, ok munu allir ætla, at af van-
geymslu hafi orðit, en engi mun ætla, at
stolit hafi verit.“
Þrællinn mælti: „Vándr hefi ek verit, en
þó hefi ek aldri þjófur verit.“
„Heyr endemi! “ segir hún, „þú gerir þik
góðan, þar sem þú hefir verit bæði þjófr
ok morðingi, ok skalt þú eigi þora annat
en fara, ella skal ek láta drepa þik.“
Hann þóttist vita, at hon myndi svá
gera, ef hann færi eigi; tók hann um nótt-
ina tvá hesta ok lagði á lénur ok fór í
Kirkjubæ."
Annað enn athyglisverðara dæmi um
það, hvernig bókmenntaleg hefð er að
engu höfð, er lýsingin á Birni hvíta. Hon-
um er þannig fyrst lýst, að liann bjó við
konuríki og var maður sjálfhælinn, og les-
andinn á nú auðvitað von á röð broslegra
atvika, er sýni hugleysi hans.
* Njáls saga. Þýdd af Carl Bayerschmidt
og Lee Hollander. Allan & Unwin.
„Kári gekk þá undir hamarklett nokk-
urn. Björn mælti: „Hvar skal ek nú
standa?"
Kári svarar: „Tveir eru nú kostir fyrir
höndum. Sá er annar, at þú standir at baki
mér og hafir skjöldinn at hlífa þér með,
ef þér kemur hann at nokkru gagni. Hinn
annarr, at þú stíg á hest þinn og ríð und-
an, sem þú mátt mest.“
„Þat vil ek eigi,“ sagði Björn; „heldr
þar margt til. Þat fyrst, at vera kann, at
nökkurir tunguskæðir menn taki svá til
orðs, at ek renna frá þér fyrir hugleysi, ef
ek ríð í braut. Hitt er annat, at ek veit,
hver veiðr þeim mun þykkja í mér; munu
ríða eftir mér tveir eða þrír, en ek verð
þér þá þó at engu gagni eða liði. Vil ek
því heldr standa hjá þér ok verjask, meðan
auðit verðr.“
Og það gerir hann. Enginn nema sá, sem
kunnugur er af eigin reynd, mundi, er lýsa
átti atburðum í þjóðfélagi, þar sem hug-
rekki andspænis líkamlegum hættum er
hin hæsta dyggð, hafa þorað að draga
mynd af persónu, sem hvorki er hreinrækt-
uð hetja né heldur í öllu ragmenni, heldur
huguð — og huglaus — að vissu marki.
Náinn kunnugleiki á litlu, heilsteyptu
þjóðfélagi er ekki út af fyrir sig nóg til að
skapa sósíalrealisma. Ef svo væri, mundi
það vera ein hin frumstæðasta bókmennta-
tegund. Það þarf einnig húmanistískt
hugarfar, er hefur losað sig við alla hjá-
trú, það er að segja þá hugmynd, að guð
blandi sér beinlínis í rás atburðanna, svo
að eina þýðing þeirra og mikilvægi sé
fólgið í guðlegum tilgangi þeirra. Það er
þroskun þessa hugarfars mörgum öldum
fyrr en annars staðar í Evrópu, sem er og
verður hið óskýranlega í fari íslendinga.
í Njálssögu, sem klerkur hefur nær óefað
lagt síðustu hönd á, er t. d. sagt frá
kristnitöku á íslandi. Þar mætti búast við,
að skipti mjög í tvö horn um lýsinguna, og
260