Tímarit Máls og menningar - 01.12.1956, Blaðsíða 176

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
fræðilegum áhuga. Enda þótt hann fyrir-
liti allar bábiljur, mátti söfnunarhneigðin
sín meira. En enginn skriður varð á söfn-
un og ritun þjóðsagna fyrr en fram kom á
19. öld. Þá hækkuðu þessar alþýðlegu
hjátrúarsögur í metum fróðra manna, og
má rekja þá breytingu til nágranna okkar
í Þýzkalandi og á Norðurlöndum, en þar
hófst söfnun þjóðsagna nokkru fyrr en hér
á landi. Brautryðjendur og mestir áhrifa-
menn í þeim efnum voru bræðumir
Grimm í Þýzkalandi. Ævintýrasafn þeirra
hið fræga birtist á árunum 1812—1815, og
þá varð smám saman lýðum ljóst að sögur
þær sem áður höfðu verið kenndar við
hindurvitni og kerlingarvillu, voru í senn
skemmtilegur lestur og merk heimild um
líf og menningu þjóðanna. Hér urðu for-
göngumenn tveir ungir stúdentar, Jón
Ámason og Magnús Grímsson. Fyrsti á-
vöxtur af iðju þeirra var lítið kver, ís-
lenzk ævintýri, sem út var gefið í Reykja-
vík 1852. Þetta sýnishom átti fáum vinum
að fagna á íslandi, og kvað síðan lítt að
söfnun þeirra félaga um nokkur ár. En
1858 kom hingað frægur þýzkur fræðimað-
ur og íslandsvinur, Konráð Maurer, og
dvaldist hér hásumartímann. Hann taldi
ekki ósamboðið virðingu sinni að skrá-
setja þjóðsögur og safnaði hér á skammri
stund furðulega miklu af sögum, sem hann
þýddi á þýzka tungu og gaf út árið 1860
(Islandische Volkssagen der Gegenwart).
Þá vaknaði hér heima virðing manna fyrir
slíkum sögum, og áhugi Jóns Ámasonar
glæddist á nýjan leik. Magnús Grímsson
féll í valinn um þessar mundir, en Jón hélt
söfnuninni áfram af mikilli atorku og eign-
aðist brátt óhemjustórt safn þjóðsagna í
handritum. Urval þessa safns var gefið út
í Leipzig í tveimur bindum 1862 og 1864.
Hér er ætlunin að fara fáum orðum um
útgáfur þjóðsagna Jóns Ámasonar, en hins
vegar ekki staður til að fjalla um sögum-
ar sjálfar, enda hefur það áður verið gert
af vel hæfum mönnum. Má einkum benda
á bók Einars 01. Sveinssonar: Um íslenzk-
ar þjóðsögur. Fræðimenn hafa fyrir löngu
skipað þjóðsögunum í flokk hinna sígildu
rita þjóðarinnar, og hefur hinum beztu
verið jafnað til Islendinga sagna um mál-
far og frásagnarlist. Og almenningur lagði
á þær sinn dóm með því að lesa fyrstu út
gáfu til agna á fáeinum áratugum. Jón
Ámason sagði oft á efri árum sínum:
„Það er mesta gleðin mín í lífinu að ég
hef hvergi séð nema rifnar og skítugar
þjóðsögur" (sögn Theodóm Thoroddsen í
Skími 1919). Síðan hafa margir fetað í
spor Jóns Árnasonar og safnað þjóðsög-
um, en safn hans verður þó alla stund
langsamlega merkast. Hann naut þess að
hann kom að óruddri mörk, enda voru og
margir þeirra manna sem skráðu sögur í
safn hans frábærir sagnameistarar. Og
aldrei síðan mun nokkrum manni gefast
slíkt færi sem Jóni Ámasyni, því að
mergjaðar þjóðsögur em nú hættar að
skapast. Rafljósin hafa tortímt draugunum,
útilegumenn eiga sér hvergi hulin pláss
eða yfirskyggða dali, bókaflaumur og ým-
iss konar dægrastytting fer með hina
munnlegu sagnalist.
Á öðmm tug þessarar aldar hófst Sögu-
félagið handa um nýja prentun þjóðsagn-
anna. Af fjárhagsástæðum varð það úr að
ljósprenta fyrstu útgáfu. Maurer hafði af
miklum drengskap útvegað kostnaðarmann
þeirrar prentunar og sjálfur lesið prófark-
irnar. En þótt hann væri vel fær á íslenzkt
mál, þá galt sú útgáfa þess að hann var
erlendur maður og hinir íslenzku höfuð-
smiðir þjóðsagnanna hvergi nærri til að
leggja síðustu hönd á verkið, enda mun
það ekki hafa verið að öllu leyti vel til
prentunar búið af hálfu Jóns Ámasonar.
I frumútgáfunni var því mikið um villur
og rangfærslur, og úr því var auðvitað
270