Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Page 25

son skáldsins, sem elding laust til bana — „af því hefðir þú ei verið sleginn“
(177) — og því er óhugsandi að allt lúti forsjá kærleiksríks föður.
Höfnun Stephans á syndafalls- og endurlausnarkenningu kristninnar
leiðir hann hins vegar ekki á vit svokallaðra einveldiskenninga, að Austur-
landahætti, eins og svo marga andans menn íslenska fyrr og síðar. Þó að
Stephani þyki fráleitt að persónulegur guð láti böl heimsins viðgangast þá
virðist honum enn ffáleitara að ekkert raunverulegt böl sé til heldur aðeins
misþungar prófraunir í andlegum þroskaskóla: að guð sé sjálfur í syndinni,
eins og Einar H. Kvaran hélt síðar fram í hinni frægu ritdeilu sinni við Sigurð
Nordal.10 Kvæðið „Skuggsýni" er nánast samið eins og samfelld, máttug
rökfærsla til höfuðs slíkri einveldiskenningu, kenningu sem gengur út á það
að „dreyma myrkrin burt“:
En hver er heill að hugsa ið dimma bjart?
Það hamlar kveiking ljóssins, sem menn þyrftu.
Mér virðist sælla að vita myrkrið svart,
það vekur hjá mér löngun eftir birtu (308).
Þeir sem afneita þannig algyðishugmyndum og einveldi hins góða eiga meðal
annars þann möguleika að tefla fram í staðinn trúarlegri tvíveldiskenningu,
um að í heiminum takist á góðir guðir og illir. En slíkan pól tekur Stephan
ekki í hæðina. Tvíveldiskenning hans er þvert á móti guðlaus; grundvöllur
hennar er sjálf vantrúin á að til séu nokkur æðri öfl en þau sem búa í
manninum sjálfum. Við ljós slíkrar vantrúar verður hver „skíma“ góðlyndis
og drengskapar „skærri“ í huga skáldsins en „skuggarnir“ um leið „ljótari,
grettari, stærri“ (307). Hið illa í veröldinni skýrist í fyrsta lagi af því að
náttúran sjálf er duttlungafull og hverjum manni torvelt að smíða skjöld sem
ver hann fullkomlega fýrir skeytum ógæfunnar. I öðru lagi er illskan manna-
verk; hún er kostur sem við getum valið, ekkert síður en hið góða, og það er
einvörðungu undir okkur sjálfum komið á hvora sveifma við leggjumst.
Hin „skæra skíma“ sem Stephan talar um í kvæðinu „Vantrúin“ er upp-
ljómun hans yfir lausn sinni á bölsvandanum og ekki síður þeirri jarðbind-
ingu siðferðisins er henni fylgir: Maðurinn er ekki „storknaður engill“ sem
þarf að „varpa af sér mannshamnum“ (309) og hverfa affur á vit glataðs
sakleysis, horfinnar Paradísar. Hann er hluti af náttúrunni. „Gróm“ hennar
er jafnframt gróm hans. En svo glittir þar líka í „gimsteinabrotin“ (308) og
maðurinn hefur frjálsan vilja til að ákveða hvort grómið eða gimsteinarnir
verða leiðarmerki hans í lífinu. Mörg kvæða Stephans, ekki síst „Sigurður
Trölli“, eru lofsöngur um þá sem á endanum völdu gimsteinana, hversu
margföld eymd sem annars mæddi þá.
TMM 1995:4
23