Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Side 26

Þannig skilur Stephan og metur Jesú Krist að lokum, sem samherja sinn
í baráttunni við hið illa, en umfram allt sem hinn fremsta meðal jafningja:
„Hvert líf er jafnt að eðli og ætt, / sem eitthvað hefur veröld bætt“ (317).
Slíkum augum lítur hann guðinn og ætlast til að guðinn líti hann: sem
dauðlegan varðstöðumann grósku og gæða mannlífsins (322). En þótt báðir
falli í valinn á endanum hefur vonskan ekki sigrað. Hún „aldrei á því góða
hrín / um eilífð, hvað sem líf og dauði boða“ (177). Hið illa vinnur aldrei
fullnaðarsigur því það verða alltaf nýir fullhugar, nýir Tröllar, til að taka upp
merkið og hlúa að hinu góða.
Þetta heilnæma siðferðisviðhorf Stephans G. Stephanssonar leiðir af sér
ýmis önnur, til dæmis réttlætingu þess að grípa til vopna ef „fjörlausn“
drengskaparmannsins er sú ein að „sækja, berjast“ (7). Slíkt gerði Illugi í
Drangey og hjá okkur, eins og honum, geta þær aðstæður skapast að barátt-
an, dauðinn, verði „leiðin að ljósinu, sanninum“ en lífið „blettur á hetjunni,
manninum“ (42). Stephan hefði því ekki getað tekið undir hin fleygu orð
Cícerós að ranglátasti friður sé skárri en hið réttlátasta stríð. En hvers vegna
amaðist hann þá svo mjög við þátttöku landa sinna, íslenskra Kanadamanna,
í fýrri heimsstyrjöldinni sem frægt er, sér til (að minnsta kosti tímabundinn-
ar) ófremdar meðal þeirra? Sigurður Nordal hugleiðir þá spurningu af miklu
mannviti og ályktar á endanum að Stephan hafi ekki sést fyrir í eldmóði
sínum: andstöðunni við þá „hagsmunastefnu stórgróðamanna“ sem í raun
bjó að baki málstað beggja stríðsaðila. Honum hafi þannig yfirsést að þeir
„synir Fjallkonunnar“ sem í stríðið fóru „áttu um tvo illa kosti að velja og
tóku þann skárri" (L-LI). Siðlegt mat Nordals á afstöðu Stephans kann að
vera umdeilanlegt en það er enginn vafi á að greiningin á röklegum forsend-
um hennar er rétt: Stephan gat ekki verið á móti stríði sem slíku, ef tilgang-
urinn helgaði meðalið, hann gat aðeins verið á móti þessu tiltekna stríði af
því að það náði ekki máli, að hans dómi, hvorki sem eðlilegur varnarleikur
hins góða né réttlát hefndaraðgerð.
Önnur og náskyld afleiðing tvíveldiskenningar Stephans er sú að fordæma
ekki fyrirfram ýmsar þær kenndir og hvatir sem alla jafna eru litnar hornauga
í mannlífinu. Það er ekki reiðinni að kenna þótt hún blossi oft upp af litlu
efni, né afbrýðiseminni þótt hún öfundist off yfir því sem aðrir áttu betur
skilið að fá en við sjálf. Það er okkar sök, „fávísinnar vorrar, / ekki að kunna
illgresið að nýta“ (197). Stephan hugsar hér mjög á svipuðum brautum og
Aristóteles rúmum tveim árþúsundum fyrr, þótt ekki verði fullyrt að þaðan
sé um bein áhrif að ræða. Hinar „neikvæðu" geðshræringar eru nauðsynleg-
ar upp að vissu marki, svo ffemi að þeim sé fengin rétt stefna og að ekki
hlaupi í þær ofvöxtur, ef við ætlum að halda velli í hörðum heimi. Aðeins
mannleysan reiðist aldrei þó að gert sé á hluta hennar.11 Stephani er myrkrið
24
TMM 1995:4