Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 27

geðfelldara „ljósþrengslum“ barnaskapar eða vesaldóms, „ef myrkrið er
einungis rúmt“ (135). Lækurinn er ágætur út af fyrir sig, alfær og tær, en
hann ann þó ánni meir því að hún á fleiri raddir (120). Við búum í heimi
þar sem stundum er nauðsynlegt að byrsta sig, brjóta feyskna flóðgarða með
afli vorleysingar, reka illt út með illu. Og þá er betra að vera fljót en lækur,
betra að óvinurinn viti að maður geti „slegið stærra“, jafnvel þótt maður af
drenglund dragi sem mest úr högginu (191). Ef við viðurkennum ekki þessi
sannindi, um nauðsyn þess að grípa til óyndisúrræða þegar í harðbakkann
slær, vöðum við, að dómi Stephans, í hinni siðferðilegu höfuðvillu sem er sú
að kasta mannshamnum og halda að við séum eitthvað annað en við erum.
IV. Þroski, sæla
Það er þeim mun minni ástæða til að fjalla hér rækilega um höfuðstefið í
lífsspeki Stephans G. sem því hafa verið gerð ítarlegri skil áður, af Nordal og
öðrum sem um hann hafa ritað. Þetta stef, sem öll önnur hugðarefni hans
skipast í hvirfing um, er þroskinn. „Líf er þroski. . . / Framförin er lífsins
sanna sæla“ (197). Við eigum stöðugt að klífa tindinn á eigin þroskafjalli,
ekki að hlaupa í hæsta haft í fyrstu atrennu heldur kóklast hægt og sígandi
„upp á við“ — „hrasa“ þangað og „falla“ (309) ef ekki vill betur til — og ætla
okkur á hverjum degi, eftir því sem kraffurinn vex, „ögn örðugri og jafnlengri
ferð“ (114). Árangur þess einstaklings eða þeirrar þjóðar er á endanum
mestur sem gerir best af smæstum efnum (124); hann er hlutfallið milli
efniviðar og úrvinnslu. Grímur frá Hrafnistu, sem lærði að nota seglið, er að
sama skapi ffemri Fulton þeim er byggði fyrsta gufuskipið sem forsendur
hans til afreka voru minni (62).12 „Hvass skilningur“ bókvitsins er ekki
heldur hið eina þroskamerki; það er ekki síður „hög hönd“ verksvitsins og
„gott hjarta" siðvitsins sem rækta ber hjá sjálfum okkur og öðrum (222).
Ég hef dásamað þessa mjög svo aristótelísku þroskahugsjón að klígju-
mörkum í fyrri skrifum og ætla ekki að íþyngja lesandanum hér með meiri
lofsöng.13 Ein forsenda hennar er hluthyggja — objektívismi — um mann-
legt eðli: sama „þrá og hugartök“ (316) endurspeglist í augum ólíkra ein-
staklinga í ólíkum samfélögum þótt aldir skilji, „augunum af líku bergi
brotnu" (198). En það að manneðlið breytist ekki og þar takist sífellt á öfl
ljóss og myrkurs þýðir ekki að öll samfélagsleg framför sé tálsýn. Þvert á móti.
Við vitum til dæmis „að skorturinn spanar upp eðlið vort illt, / en auðurinn
ræktar vort besta“ (65). Með bættum efnahagslegum aðstæðum og dreifingu
þekkingar, því að „menningin út á við eykst“ (324), eygir skáldið í fjarska
„umbætta og glaðari framtíð“ (215). Við þurfum ekki að kynbæta mann-
TMM 1995:4
25