Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Blaðsíða 29

hærri ró“ (172), manns sem les sig stöðugt fram í átt til aukins alhliða þroska
— verður um „frelsi og sannleik ávallt sýnni“ og safnar „árum góðvitrari og
yngri“ (191) — og manns sem uppsker verkalaun sín í mynd fölskvalausrar
lífsgleði. Það er rétt hjá Viðari Hreinssyni að Stephan sé skáld umhirðu og
umhyggju;15 hann vill að við sýnum þroska annarra alúð, sem okkar eigin,
og réttum smælingjum lið. En hann er líka skáld réttlætisins sem ekki lætur
traðka á sér fremur en hann vill traðka á öðrum. Gæfa hans var sú að verða
í lífi sínu og ljóðum holdtekja eigin hugsjónar: að standa í minningunni, ekki
síður en íjallið Einbúi, „sem hreystinnar heilaga mynd / og hreinskilnin,
klöppuð úr bergi“ (21).
V. Rótarkeimur
Sigurður Nordal ber Guðmund Friðjónsson fyrir því að „harla mætur og
ritfær menntamaður" hafi lýst Stephani svo að hann væri „geðillur heim-
spekingur, en lítið skáld“ (XXX). Geðillskunni er erfitt að finna stað í ljóðum
Stephans en heimspekingur var hann vissulega, eins og ég hef rakið hér að
framan. Höfuðkostir hans sem hugsuðar eru tveir: Sameinisgáfa og hnitmið-
un.u Stephan var sem kunnugt er fjöllesinn, jafnt í ritum grískra og Gyðinga
(318) sem ýmissa 19. aldar hugsuða, og hann hefur einstakt lag á að draga
saman það besta úr kenningum þeirra í kveðskap sínum, láta það mynda
nýja samkvæma heild. I öðru lagi hefur hann þá kennara- og skáldagáfu að
hnitmiða hugsun sína í fá, minnisstæð orð. Boðskapur Stephans er því
eftirminnilegri og beittari sem hann er hnitmiðaðri, grópmálli. Það væri hins
vegar ekki í neins þágu, og allra síst Stephans sjálfs, að reyna að halda því
fram að heimspeki hans sé sérlega nýstárleg eða frumleg. Alla höfuðþætti
hennar má finna í einhverri mynd hjá þekktum hugsuðum heimspekisög-
unnar; og þessir þættir mynduðu síðar uppistöðuna í því sem ég hef kallað
hina íslensku „skóla-speki“ á 20. öld: þeirri hugmyndafræði sem var ríkjandi
hjá ýmsum helstu lærdómsfrömuðum þjóðarinnar áður en gjörningahríð
„nýskólastefnunnar" reið yfir fyrir um aldarfjórðungi.17 Það er /va/hugsun-
arinnar fremur en uppistaða sem ljær Stephani sérstöðu — og skyldi víst
engan undra um skáld, skáld sem er að auki svo gott að því kann að vera gert
rangt til með þeim fleygu orðum Nordals að þótt Stephan sé ekki mesta
skáldið meðal íslenskra manna þá sé hann mesti maðurinn meðal íslenskra
skálda (LXV).
Ábyrgðar- og þroskakenning Stephans, sem og sældarhyggja hans, sverja
sig mjög í ætt við nytjastefnu Mills, að ég tali nú ekki um beina skírskotun
hans til reynslu góðra manna og gáfaðra sem þekkingarlindar.18 Ljóst er að
TMM 1995:4
27