Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Side 99

rógsherferð gegn bændum, dæmasafn um allan þann óþverra sem gerst
hefur á íslandi í gegnum aldirnar, og ekki síst tilræði við þjóðerniskennd
íslendinga.5 Þrátt fyrir ítarlega umræðu um söguskoðunina sem beitt er í
myndinni var lítið sem ekkert rætt um ýmis siðferðileg álitamál s.s. eins og
frjálslega notkun á gömlu myndefni.
Notendur gamalla mynda hafa ákveðnum siðferðilegum skyldum að
gegna gagnvart því fólki sem á myndunum eru, gagnvart ljósmyndaranum
sem tók myndina, afkomendum þess fólks sem er á myndinni og gagnvart
eigendum myndanna, einstaklingum og söfnum (sjá Pinney 1989). Þjóð í
hlekkjum hugarfarsins hreyfir við slíkum spurningum. 1 fyrsta þættinum af
fjórum eru notaðar gamlar kvikmyndir sem sýna fólk við heyskap og er í
texta myndarinnar, í tengslum við myndefnið, verið að gera því skóna að
kynmök milli manna og dýra á miðöldum hafi verið mun tíðari en annálar
segja til um. Það sem gerist í þessu dæmi er að ályktunin sem átti við miðaldir
er yfirfærð á það tímabil sem gömlu myndirnar eru teknar og er fólkið á
myndunum gert að fulltrúum þeirra sem svala kynhvöt sinni hjá dýrum. Slík
notkun er siðferðilega röng sé t.a.m. vitnað til orða í siðareglum blaðamanna
hér á undan „að forðast allt, sem valdið getur saklausu fólki, eða fólki sem á
um sárt að binda, óþarfa sársauka eða vanvirðu." (Sigurður Kristinsson
1991:183). Þó svo að þáttagerðarmaðurinn hafi í blaðaviðtali haldið því fram
að myndefnið hafi fýrst og fremst verið til skrauts, þá leysir það hann ekki
undan þeirri ábyrgð að nota gamlar myndir þannig að fólk beri ekki skaða
af. Þáttagerðarmaðurinn á að hafa gengið úr skugga um hvort eitthvað af því
fólki sem sést við heyskapinn sé enn á lífi áður en hann tekur þá ákvörðun
að nota myndirnar með lýsingum á kynhegðun til sveita fyrr á öldum.
Framleiðanda myndarinnar rekur ekki minni til þess að hafa grennslast fyrir
um við gerð hennar hvort þetta fólk á myndunum væri enn á lífi.6
í því ljósi sem hér um ræðir er myndin Lífið um borð (1993) athyglisvert
dæmi. Myndin gerist um borð í togara, sem er bæði vinnustaður og heimili,
og mætti ætla að fjölmiðlamennirnir hefðu leitað eftir samþykki allra um
borð (um 25 manns) til þess að búa til þessa mynd. Það var hins vegar ekki
gert, heldur eingöngu leitað til eigenda skipsins eftir leyfi og treyst á að þeir
greindu áhafnarmeðlimum frá því að kvikmyndagerð væri í deiglunni.7
Skoðanir manna um borð á þessari framleiðslu reyndust ekki skipta máli,
þrátt fyrir að þeir væru í meirihluta um borð, byggju um borð og væru eitt
aðal viðfangsefni myndarinnar. í kynningu á myndinni Lífið um borð í einu
dagblaðanna með fyrirsögninni „Sjómenn kalla ekki allt ömmu sína“8 má
skilja sem svo að myndin fjalli um margt af því sem þykir akkur fyrir
íslenskan menningararf — gamla og nýja tíma sjómannslífsins, umgengni
manna um skipið, vinnubrögð og viðhorf sjómanna til þeirra, hjátrú og ekki
TMM 1995:4
97