Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Page 117

hans sækir í raun form sitt í hinn heiminn þar sem gróður, líf, vöxtur,
líkaminn, skáldskapurinn og hið kvenlega koma saman í mynd annarleikans.
Þetta er heimur framtíðarinnar. Þess sem tekur við af hinum steinda karl-
heimi. Tákn hans er ungi háskólastúdentinn Rut sem óvænt rekur á fjörur
Tómasar og sem hann fellur kylliflatur íyrir. Reyndar svo mjög að þegar hún
yfirgefur hann, þá fer hinn brothætti heimur hans endanlega úr skorðum.
Hann neyðist til að endurmeta sjálfan sig og líf sitt.
Því líkt og í fyrri skáldsögum Fríðu, en einkum þó verðlaunasögunni
Meðan nóttin líður (1990), takast hér á tvö mjög skýrt afmörkuð táknkerfi.
Annars vegar táknkerfi firringar og dauða og hins vegar táknkerfi lífs og
samstöðu. En Fríða finnur síðara táknkerfmu ekki alfarið stað í sögunni,
fjölskyldunni og heimaslóðunum líkt og í sinni síðustu skáldsögu. Rut er ung
nútímakona en öfugt við Nínu, aðalsöguhetjuna úr Meðan nóttin líður, er
hún litin jákvæðum augum. Hinn and-nútímalegi tónn, sem einkenndi svo
mjög þá skáldsögu, valtar hér ekki einfaldlega yfir allan samtímann heldur
er hann látinn segja frá og standa fyrir hið karllega efnahagskerfi. Það er
komið í hugmyndafræðilega þröng. Það heldur þeim sem í því lifa og starfa
í hugarfarslegri gíslingu. Rut berst á hinn bóginn fyrir nýjum gildum. Hún
er einskonar „fornleifafræðingur þekkingárinnar“. I heimspekinámi sínu
fæst hún við að rannsaka og gagnrýna rætur þeirrar heimsmyndar sem
lífssýn Tómasar er grundvölluð á. Réttlætisvitund hennar er í senn kynbund-
in og stéttarleg. Hún er talsmaður nýrra og gamalla afla sem hin karllega,
vestræna og kapítalíska orðræða hefúr þaggað niður í: Hún er í stuttu máli
rödd „hins“. Þess gamla annarleika sem hið ráðandi kerfi verður í senn að
nota sem spegil og sem óvin til að geta afmarkað sig og skilgreint. Tómas
reynir að kveða þennan annarleika í kútinn en annarleikinn skýtur í sífellu
aftur upp kollinum og borar göt í heimsmynd hans. Hann ásækir Tómas
jafnt í svefni sem vöku og ber hann að lokum ofúrliði.
En það er ekki þar með sagt að Fríða yfirgefi vettvang tvíhyggjunnar. Enn
sem fyrr takast á tvö táknkerfi og það fer ekkert á milli mála hvort þeirra er
dauðanum merkt og hvort þeirra er litið samúðaraugum. Hið lífvænlega
kerfi steypir saman hinu kvenlega, gróðri, vexti, dýrum, skyggni, mildi,
hinum kúguðu, samstöðu, samúð, sköpun, goðsögum, skáldskap o.s.frv. og
stillir þessum graut andspænis skynsemi, hagfræði, stjórnmálum, gróða,
ríkidæmi, einstaklingshyggju o.s.frv. í stuttu máli er ekkert annað gert en að
umpóla þann táknfræðilega aðskilnað sem kerfið sem textinn vill vinna á
móti hefur þegar reyrt niður. Útkoman er einfaldlega ný sjálfsskilgreining í
spegli „hins“ sem gerir ekkert annað en að snúa borðinu við. í grundvallar-
atriðum breytist ekkert. Jafn vandlega og í raun meistaralega sem þessum
táknkerfum er att hvort gegn öðru, sé litið á heildarformgerð verksins, þá er
TMM 1995:4
115