Saga - 2020, Blaðsíða 109

banda en það hefur einkum verið notað um náin samskipti milli
kvenna og hermanna.
Fræðimenn hafa fjallað um ástandið í ýmsu samhengi. Sá þáttur
þess sem helst hefur verið undir smásjá sagnfræðinga eru viðbrögð
ríkisins og valdastofnana þess við ástandinu.
Viðbrögð ríksins fólust í lagasetningu og sköpun úrræða fyrir
þær stúlkur sem álitið var að væru „í ástandinu“. Eftir nokkuð lang-
an aðdraganda voru í lok árs 1941 sett bráðabirgðalög um eftirlit
með ungmennum. Á sumarþingi 1942 voru lögin svo tekin til um -
ræðu og samþykkt með breytingum þann 4. júlí það ár. Í kringum
lagasetninguna var stofnunum sem ætlað var að framfylgja lögun -
um komið á fót. Ungmennaeftirlitið var stofnað í apríl 1942 en það
var í reynd deild innan lögreglunnar í Reykjavík. Ungmenna dóm -
stóllinn var settur á fót um svipað leyti og starfaði innan Sakadóms
Reykjavíkur. Auk þess voru svo stofnuð tvö hæli eða heimili sem
áttu að taka við afvegaleiddum ungmennum, annars vegar Barna -
verndarstöðin í Reykjavík og hins vegar Kleppjárnsreykjahælið eða
-heimilið. Ákvörðunin um stofnun þeirra var tekin í apríl 1942 og
komst Barnaverndarstöðin strax í notkun en tafir urðu á opnun
Klepp járnsreykjahælisins. Þar hófst starfsemi ekki fyrr en veturinn
1942. Vert er að benda á hér að í heimildum um ástandið er töluvert
af hugtakaruglingi þegar kemur að því hvað skuli kalla þessa staði,
ýmist er talað um heimili eða hæli, Kleppjárnsreykir eru einnig nefndir
vinnuskóli og Barnaverndarstöðin stundum kölluð rannsóknarstöð.
Þór Whitehead hefur fjallað um það eftirlit (eða hreinlega njósnir)
sem beint var gegn konum á öllum aldri sem grunaðar voru um að
eiga í of nánum samskiptum við hermenn. Í grein í Sögu 2013 leggur
hann áherslu á að fjalla um eftirlit með konum og stúlkum sem voru
orðnar sjálfráða auk þess sem hann leggur áherslu á hvernig flokka -
pólitík og þjóðernisstefna hafði áhrif á ástandið.2 Bára Baldurs dóttir og
Hafdís Erla Hafsteinsdóttir hafa báðar fjallað um ástandið í samhengi
þjóðernis og þjóðernisstefnu. Bára hefur fjallað um orðræðuna í kring-
um ástandið út frá kenningum Niru yuval-Davis um hlutverk kvenna
innan þjóðríkisins og hvernig feðraveldið og þjóðernisstefnan flétt -
uðust saman í ástandsumræðunni.3 Hafdís hefur fjallað um ástand ið
ástandsstúlkan sem vandræðaunglingur 107
2 Þór Whitehead, „Ástandið og yfirvöldin — stríðið um konurnar 1940–1941“,
Saga LI:2 (2013), bls. 92–142.
3 Bára Baldursdóttir, „„Þær myndu fegnar skifta um þjóðerni“. Ríkisafskipti af
samböndum unglingsstúlkna og setuliðsmanna“, Kvennaslóðir. Rit til heiðurs
Saga vor 2020.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 22.4.2020 14:44 Page 107