Saga - 2020, Síða 169

af því að frjálsræði byltingarinnar var hafnað á öllum sviðum en íhaldssemi
um kynjahlutverk, uppeldi, menntun og samskipti varð ríkjandi. Banda -
lagið gegn Hitler á stríðsárunum opnaði tímabundið á ný tengsl milli aust -
urs og vesturs. Þegar aftur súrnaði og traustið hvarf tók kalda stríðið við —
alþjóð leg samskipti hins ímyndaða stríðsástands þar sem att var kappi við
Vestur lönd á öllum sviðum: Vesturlönd voru í senn keppinautur og óvinur
og óvinur númer eitt var að sjálfsögðu Bandaríkin.
Bók Rósu Magnúsdóttur, Óvinur númer eitt. Ásýnd Bandaríkjanna í sovéskri
hugmyndafræði og áróðri, 1945–1959 eins og titillinn myndi útleggjast á ís -
lensku, fjallar um menningarsamskipti Sovétríkjanna og Bandaríkjanna á
kaldastríðsárunum eða það sem kalla má kalda stríðið á vettvangi menning-
arinnar (e. the cultural Cold War). Árin 15 sem til umræðu eru bjóða þó upp
á ótrúlegar vendingar í báðar áttir. Á fimmta áratugnum og fram að andláti
Stalíns 1953 lögðu stjórnvöld sig í líma við að skapa sem allra ömurlegasta
mynd af Bandaríkjunum þar sem þjáð alþýða veitti gjörspilltum burgeisum
og viðskiptamógúlum veika mótspyrnu. Um leið og beitt var frumstæðum
og ýktum staðalmyndum var reynt að koma í veg fyrir að Sovétborgarar
hefðu aðgang að nokkrum beinum upplýsingum um bandarískt samfélag.
En um það leyti sem Stalín gaf upp öndina varð stefnubreyting: Sovésk
stjórnvöld opnuðu fyrir tengsl við vestræn ríki einkum á sviði verslunar og
viðskipta en það hafði óhjákvæmilega í för með sér nýjar áherslur um sam-
skipti og menningartengsl. Á sama tíma og yfirvöld óttuðust mjög áhrif af
bandarískum og vestrænum áróðri heima fyrir var mikilvægt að byggja upp
góða ímynd Sovétríkjanna innan hins kapítalíska heims og það þýddi kaup
kaups: Bandaríkin héldu takmarkaða menningarlega innreið í Sovétríkin og
um leið leituðust sovésk stjórnvöld við að skipuleggja áróðursstarf vestan
hafs.
Í Sovétríkjunum störfuðu frá því á þriðja áratugnum landssamtök um
menningartengsl við erlend ríki — VOKS. Meginmarkmið þeirra var alla tíð
að vinna fólk á band hins sovéska málstaðar og byggja upp net stuðnings-
manna um allan heim, einkum auðvitað í tengslum við þær pólitísku hreyf-
ingar sem studdu byltinguna og Sovétríkin. Af þessu markmiði lituðust
einnig menningarsamskiptin á kaldastríðsárunum. Flokksforystan hafði
minni áhuga á menningarlegum samskiptum almennt en að nýta vettvang
menningarinnar til að afla Sovétríkjunum stuðningsmanna. Þess vegna
skap aðist líka sú þversagnakennda staða að á meðan nauðsynlegt var að
opna fyrir bein samskipti við aðalóvininn hlaut hann áfram að vera aðal -
óvinurinn og þar með nauðsynlegt að slaka hvergi á áróðri gegn kapítalisma
Vesturlanda og Bandaríkjunum.
Það má segja að hvort tveggja hafi á endanum mistekist hrapallega.
Aðferðir Sovétmanna við að fegra ímynd hins sósíalíska ríkis á Vesturlönd -
um voru frumstæðar og skilningur forystunnar á hinum vestræna heimi
afar takmarkaður. Áhugi Sovétborgara á öðrum löndum óx hins vegar jafnt
ritdómar 167
Saga vor 2020.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 22.4.2020 14:44 Page 167