Saga - 2020, Blaðsíða 172

til að byrja með voru miklar vonir um að heimsóknir erlendra gesta til
Sovétríkjanna myndu snúa þeim til sósíalisma og Sovétvináttu. En hitt var
alltaf að gerast: Útlendingarnir höfðu áhrif á sovéska borgara, ekki öfugt, og
fylltu þá af hugmyndum sem stjórnvöldum þóttu stórhættulegar. Og öllum
óskum gestanna um sem bestar og réttastar upplýsingar um Sovétríkin var
mætt af tortryggni. Þeir sem ekki voru tilbúnir til að endurtaka gagnrýnis-
laust áróður og túlkun heimamanna máttu þola fjandskap.
Það er ekki von að vel fari. En togstreitan, þversögnin, skilningsskortur-
inn og stöðugt mat og endurmat á óvininum birtist vel í þessari áhugaverðu
og vel skrifuðu bók.
Jón Ólafsson
Björk Ingimundardóttir, PRESTAKÖLL, SÓKNIR OG PRÓFASTS -
DÆMI Á ÍSLANDI I–II. Þjóðskjalasafn Íslands. Reykjavík 2019. 498 og
588 bls. Heimildaskrá, laus kort yfir prestakallaskiptingu 1801 og 1920.
Á síðastliðnu hausti kom út stórvirki Bjarkar Ingimundardóttur, Prestaköll,
sóknir og prófastsdæmi á Íslandi, tveggja binda verk upp á tæpar 1100 blað -
síður. Í ritinu er gerð grein fyrir landfræðilegri afmörkun prestakalla, sókna
og prófastsdæma í landinu „um aldir“ — svo ekki sé sagt frá upphafi þar
sem það er í raun myrkri hulið — og fram til þessa dags. Einkum nær ritið
þó yfir tímabilið frá miðri átjándu öld. Auk þess er því fylgt úr hlaði með
fræðilegum inngangi höfundar. Þar er gerð grein fyrir vinnu aðferðum og
heimildaöflun til ritsins auk þess sem þar er að finna samfellt yfirlit yfir
helstu breytingaskeið í sögu sóknanna meðal annars á siðaskiptatímanum
sem og við búsetubreytingar á síðari öldum. Þar er líka einkar áhugaverður
kafli um sérkennilega prestakalla- og sóknarskipun víða um land sem
bregð ur ljósi á hve kirkjusókn gat verið torveld fyrr á tíð og tekið marga
daga. Ritið varð til í framhaldi af endurskráningu á skjalasöfnum presta og
prófasta sem stóð yfir af mestum krafti á árunum 1985–1990 en byggir jafn-
framt á rannsókn um sem Björk hefur unnið að meðfram öðrum verkefnum
og nú síðast eftir starfslok. Þessi tengsl bera vott um góða safnamenningu
og framsækið starf við að gera sérhæfðan safnkost sem aðgengilegastan til
rannsókna af ýmsu tagi.
Kirkjan í hinu forna bændasamfélagi var stofnun af mjög ólíku tagi en
sú kirkja sem nú starfar í landinu. Nú á dögum er þjóðkirkjan fyrst og fremst
trúfélag sem tæpast gegnir neinum lögbundnum hlutverkum sem falla utan
hins trúarlega sviðs þótt auðvitað geti hún gengið inn í ýmis samfélagshlut-
verk á þessum forsendum. Fyrr á tíð myndaði kirkjan aftur á móti sjálfan
burðarbjálkann í innviðum samfélagsins. Embættismenn hennar gegndu þá
ritdómar170
Saga vor 2020.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 22.4.2020 14:44 Page 170