Tímarit lögfræðinga - 01.03.2004, Blaðsíða 13

I fyrsta lagi mælir 1. mgr. 69. gr. stjskr. fyrir um þá grunnreglu að háttsemi
sem telst refsiverð, og þeirri refsingu eða refsikenndu viðurlögum sem heimilt
er að beita af því tilefni, skuli lýst í settum lögum frá Alþingi. Verður þessi regla
nefnd grunnreglan um lögbundnar refsiheimildir.3 Það leiðir meðal annars af
grunnreglunni, eins og nánar verður lýst í greininni, að hún setur hömlur við
svigrúmi löggjafans til að framselja handhöfum framkvæmdarvalds vald til að
setja refsiákvæði í almenn stjómvaldsfyrirmæli.
I öðru lagi girðir 1. mgr. 69. gr. stjskr. fyrir það að löggjafinn setji refsi-
ákvæði sem mælir með afturvirkum hætti fyrir um refsinæmi tiltekinnar hátt-
semi. Þá útilokar stjómarskrárákvæðið að beitt sé refsingum (eða refsikenndum
viðurlögum) sem eru þyngri en heimiluð voru í lögum þegar háttsemi átti sér
stað.
I þriðja lagi hefur af hálfu dómstóla og fræðimanna verið lagt til gmndvallar
að af 1. mgr. 69. gr. stjskr. leiði að gera verði ákveðnar kröfur til skýrleika
refsiheimilda, þ.e. nánar tiltekið að löggjafinn lýsi í lagatexta með nægjanlega
skýmm og fyrirsjáanlegum hætti þeirri athöfn sem hann hefur ákveðið að skuli
varða refsingu. Þessi regla verður hér nefnd meginreglan um skýrleika refsi-
heimilda,4 en um hana verður nánar fjallað í síðari hluta þessara greinaskrifa
um stjórnarskrána og refsiábyrgð sem mun birtast í Tímariti lögfræðinga síðar
á þessu ári.
í þessari fyrri grein er ætlunin að fjalla um grunnregluna um lögbundnar
refsiheimildir eins og hún birtist í 1. mgr. 69. gr. stjskr. I kafla 2 verður lýst
þeim réttarheimspekilegu forsendum sem búa að baki kröfunni um að refsi-
heimildir séu lögbundnar, en regluna má nefna lögmœtisreglu refsiréttar, og
forsögu þess að grunnreglan var lögfest í íslenskum rétti. I kaflanum verður
ennfremur rökstutt að grunnreglan teljist til mannréttinda og að hafa verði þær
réttarheimspekilegu forsendur sem búa að baki reglunni til hliðsjónar við túlkun
1. mgr. 69. gr. stjskr. I kafla 3 verður fjallað um réttarheimildalega stöðu
grunnreglunnar og gerð grein fyrir inntaki hennar og gildissviði, m.a. í ljósi
dómaframkvæmdar og viðhorfa fræðimanna. I kaflanum verður að auki vikið
að stjómskipulegu hlutverki dómstóla, sbr. 2. gr. stjskr., til að ákvarða mönnum
refsingu eins og það hefur verið nánar afmarkað í dómum Hæstaréttar. I kafla 4
3 í riti Jónatans Þórmundssonar Afbrot og refsiábyrgð I er notað heitið „Grundvallarreglan um lög-
bundnar refsiheimildir". Ég kýs að kalla þá reglu sem hér er til umfjöllunar „grunnreglu” þannig að
stofn orðsins sé í samræmi við hugtakið „grunnréttindi" sem varin eru af VI. oj* VII. kafla stjómar-
skrárinnar, sjá Róbert R. Spanó: „Um tjáningarfrelsið og refsiábyrgð". Arshátíðarrit Orators
(2002), bls. 22-23.
4 Jónatan Þórmundsson: Afbrot og refsiábyrgð I, bls. 167-172. Sjá hér einnig Róbert R. Spanó:
„Um vansvefta skipstjóra og afladrjúga stýrimenn - Hugleiðingar um hlutlæga refsiábyrgð
einstaklinga í íslenskum rétti“. Tímarit lögfræðinga. 1. hefti 49. árg. (1999), bls. 23, og orðalag í
dómum Hæstaréttar, H 3. apríl 2003, nr. 449/2002 (amarvarp í Miðhúsaeyjum) og H 2000 280
(hlutlæg refsiábyrgð skipstjóra). Einnig er rétt að benda hér á H 1997 1253 (skoteldar). Um þessa
dóma verður nánar fjallað í síðari hluta þessara greinarskrifa um stjómarskrána og refsiábyrgð.
7