Tímarit lögfræðinga - 01.03.2004, Blaðsíða 17
Sérhvert samfélag manna reynir að stýra samskiptum þegnanna með réttarreglum.
Ríkið hefur því rétt og skyldu til að bregðast við brotum gegn þeim með ýmsum
ráðum. Auk þeirra eru úrræði þegnanna sjálfra, m.a. fólgin í líkamlegri valdbeitingu
einstaklinga með neyðarvöm eða lögmætri sjálftöku. En slík úrræði duga ekki til.
Þess vegna þarf einnig að koma til sálræn þvingun af hálfu ríkisins. Hin sálræna
þvingun var í upphafi talin fólgin í því, að refsihótun laga skyldi vega þyngra en
löngunin til að fremja afbrot. Til þess að svo mætti verða, þyrfti að birta refsihótun-
ina öllum almenningi í skráðum reglum, þ.e. settum lögum (nulla poena sine lege).
Þar þyrfti að lýsa hinni refsiverðu háttsemi, svo að almenningi væri ljóst, í hvaða
tilvikum athafnir eða athafnaleysi gætu bakað mönnum refsiábyrgð (nullum crimen
sine lege). Loks gerði Feuerbach ráð fyrir því hvoru tveggja, að refsing kæmi fyrir
þá háttsemi eina, sem lýst væri refsiverð í lögum, og að refsing skyldi koma fljótt í
kjölfarið á sérhverju broti, er upplýstist (nulla poena sine crimine, nullum crimen
sine poena).
Grunnreglunni um lögbundnar refsiheimildir var fyrst veitt lagalegt gildi hér
á landi með 1. gr. almennra hegningarlaga handa Islandi 25. júní 1869 sem
byggðust á dönsku hegningarlögunum frá 1866.12 Þessari reglu var ætlað að
breyta því réttarástandi sem áður hafði ríkt í dönskum rétti þar sem heimilt var
með dómi að leggja til grundvallar að háttsemi teldist „eðli máls samkvæmt“
refsiverð (d. naturlig strafværdighed). Þetta réttarskapandi hlutverk dómstóla á
sviði refsiréttar var afleiðing danska einveldisins þar sem Hæstiréttur Dan-
merkur mælti fyrir hönd konungs og hafði heimildir hans til að fylla í eyður
laganna. Efnislega var sú skoðun þá ríkjandi að ekki ætti að þrengja um of að
svigrúmi ríkisvaldsins til að „verja hið góða“ og „berjast gegn hinu illa“ með
óþarfa formkröfum. Þróunin í lýðræðisátt og hugmyndir upplýsingarmanna um
réttarríkið byggt á réttaröryggi borgaranna urðu hins vegar ofan á þegar leið að
lokum nítjándu aldar.
Gagnrýni hugmyndafræðinga upplýsingaraldar beindist gegn refsivörslukerfi
þar sem ákvarðanataka var iðulega byggð á geðþótta og fór fram fyrir luktum
dyrum án þess að til staðar væri raunhæft og virkt eftirlit.13 Refsireglum væri
með hótuninni um refsingu vegna tiltekinna athafna eða athafnaleysis borgar-
anna ætlað að hafa áhrif á breytni manna. Þetta væru því háttemisreglur þar sem
lýst væri ákveðnum boðum og bönnum.14 Til þess að þær næðu tilgangi sínum
þyrfti á grundvelli sjónarmiða um réttarríkið og réttaröryggi borgaranna að gefa
12 Jónatan Þórmundsson: Afbrot og refsiábyrgð I, bls. 153-154. Sjá hér einnig Knud Waaben:
Strafferettens almindelige del I, Ansvarslæren. Forlaget Thomson A/S. Kaupmannahöfn (1999),
bls. 72-73. Ákvæði 1. gr. hegningarlaganna frá 1869 var svohljóðandi: „Eigi skal hegna neinum
manni eftir lögum þessum, utan hann hafi orðið brotlegur í einhverju því, sem hegning er lögð við
í lögunum, eða er öldungis samkynja einhverju því verki, sem þar er afbrot talið". Samkvæmt
orðalagi ákvæðisins var það einskorðað við hegningarlögin.
13 Helge Rpstad: „Lovprinsippet i strafferetten - noen refleksjoner“. Jussens Venner. 10. hefti
(1983), bls. 330-331.
14 Helge Rostad: „Blankettstraffebud". Lov og Rett (1995), bls. 567.
11