Uppeldi og menntun - 16.02.2007, Qupperneq 143

143
HRAFNHILDUR RAGNARSDÓTTIR
heimilum. Þær eiga það allar sameiginlegt að vera settar til þess að fara eftir en
oft eru þær því miður brotnar. Þá er gripið til ýmissa aðgerða og lögbrjótar settir
í fangelsi. Þegar um [: um er að ræða] lögbrot innan skóla til dæmis er reynt að
sjá til þess að sá seki fái makleg málagjöld og aðrir feti ekki í fótspor hans. Þegar
stuldir, svindl og fleira rangt kemur upp verður að passa vel að saklaust fólk sé
ekki sakað um eitthvað sem það gerið [: gerði] ekki. Það getur verið mjög erfitt
að hreinsa þann algjörlega af sökinni og sá getur borið skaða af. Í skólum hér-
lendis er ekki farið nógu vel eftir settum reglum og það sést greinilega af því
einu að sjá bekk í menntaskólum í prófi. Í tilfellum sem prófsvindli er fremur
auðvelt að koma upp um lögbrotið, en í málum sem einelti sem víða er allt of
algengt í grunnskólum landsins getur reynst erfitt að koma í veg fyrir einelti því
þar eru margir að verki og margir sem átta sig ekki á broti sínu. Þá er enginn einn
sakhæfur og þarf því að tala til allra sem að málinu koma til að stöðva það.
Álitsgerðir eru þannig mun óhlutbundnara viðfangsefni en frásögn og gera að sama
skapi meiri vitsmunalegar kröfur, ef marka má niðurstöður rannsókna í þroskasál-
fræði og hugfræði sem sýna að röksemdafærsla út frá staðhæfingum og óhlutstæðum
hugtökum reynist erfiðari og síðbúnari en röksemdafærsla sem byggst getur á fyr-
irbærum sem hönd er á festandi (sjá yfirlit m.a. í Moshman, 1998; Kuhn og Franklin,
2006).
Loks ber þess að geta að færni í frásögnum jafnt og álitsgerðum er háð þjálfun og
æfingu, sem börn og unglingar öðlast nú um stundir ekki síst í gegnum skólagöngu og
menntun. Frásagnir eru algengari textategund en álitsgerðir og í íslenskri menningu
á sagnahefð sér djúpar rætur. Flest börn kynnast sögum og frásögnum frá fyrstu tíð,
bæði heima og í skóla, og geta sagt einfaldar sögur frá unga aldri. Álitsgerðir og aðrar
skyldar textategundir koma vissulega við sögu líka, en hefð fyrir þjálfun í þeim er þó
tæplega jafn rík í íslensku skólakerfi og menningu og frásagnarhefðin er, og ekki jafn
sterk og í ýmsum öðrum löndum, t.d. Frakklandi.
Aldur, þroski, skólastig og læsi
Til þess að rekja atburðarás í frásögn eða setja fram álitsgerð um hvaðeina þannig að
ekkert fari á milli mála þarf markvisst að tengja saman og skipuleggja upplýsingar
af ýmsu tagi með hliðsjón af þörfum viðmælandans eða lesandans. Auk staðgóðrar
þekkingar á tungumálinu reynir orðræða af þessu tagi því annars vegar á hugsun og
færni í gagnavinnslu (information processing) og hins vegar getu til að setja sig inn í ólík
sjónarhorn fólks og aðstæður. Vald á henni hlýtur þannig að vera samofið vitsmuna-
og félagsþroska.
Hug- og þroskasálfræðingum ber saman um að um 11–12 ára aldur gangi í garð
tími mikilvægra þroskabreytinga sem síðan geta haldið áfram fram á fullorðinsár.
Nýjar rannsóknir á þróun heilans og miðtaugakerfisins sýna einnig svo ekki verður
um villst að miklar breytingar verða á þeim svæðum heilans sem fást við allt sem fel-
ur í sér stjórn eigin hugarferla (sjá t.d. Kuhn og Franklin, 2006). Rökhugsun unglings
er ekki jafn háð hinum hlutbundna veruleika og hugsun yngri barna. Smám saman