Hugur - 01.06.2011, Side 99

Endurheimtfegurðarinnar á tímum náttúrunnar
97
an, verður vera þess sem skynjað er, ein og óháð öllum mínum hagsmunum eða
löngunum, að miðpunktinum. Þetta er kjarni hugmyndarinnar um hagsmunaleysi
(e. disinterestedness) sem hefur verið meginhugtak í fagurfræði nútímans og sem
Kant skilgreindi sem hagsmunalausa velþóknun (þý. interesseloses Wohlgefallen) í
fegurðarupplifun. Hagsmunaleysi hefur verið skilið á þann hátt að það sé ákveðið
viðhorf eða ástand sem maður verði að tileinka sér í fegurðarupplifun; það sem við
dæmum fallegt er það ekki sannarlega nema dómurinn sé kveðinn upp í algeru
hagsmunaleysi. Hagsmunaleysið verður þannig einskonar lykill að hlutlægni - ef
við erum aðskilin frá viðfanginu og dæmum fegurð úr fjarlægð, þá er dómurinn
marktækur. En þessi túlkun gefiir ekki rétta mynd af hlutverki hagsmunaleysis
í fegurðarupplifun. I stað þess að skilja það á þann hátt að þetta sé viðhorf sem
maður þarf að koma með að fegurðarupplifuninni er þetta frekar viðhorf sem
er afleiðing af fegurðarupplifun; þegar fegurðin grípur athygli manns falla allir
hagsmunir til hliðar, sjálfið sem hugsar og skilur allt út frá eigin hagsmunum
víkur til hliðar og tækifæri gefst til þess að upplifa viðfang fegurðarinnar eins og
það sjálft er, ekki í ljósi neins annars. Hér er ekki átt við dulræna einingu manns
og heims líkt og boðuð er í fagurfræði og náttúruspeki rómantíska tímabilsins og
sem kenningar Novalis eru skýrt dæmi um. Mun fremur er hér átt við reynslu af
náttúrufegurð sem gerir manni kleift að yfirstíga, allavega um stundarsakir, skynj-
un sem er skilyrt af hagsmunatengslum í þröngum skilningi. Fyrir vikið upplýkst
eitthvað fýrir okkur og við eigum ekki betri orð yfir það en „en fallegt!".
Hagsmunaleysishugmyndin hefur verið mikið gagnrýnd, í fýrsta lagi fýrir það
að gera ráð fyrir aðskilnaði og fjarlægð á milli vitundar og viðfangs og í öðru lagi
fyrir það að hlutgera viðfangið - þegar viðfangið er dæmt úr fjarlægð lítum við
á það sem hlut sem má stjórna og nýta. En þessi gagnrýni á ekki við ef hags-
munaleysi snýst ekki um skipulagða, stjórnandi fjarlægð heldur um óskipulagt
náðar-augnablik þar sem fegurðarupplifunin veldur því að sjálfið nær að sleppa
taki og stíga til hliðar til þess að geta séð, heyrt, skynjað veru hins. Það er þó ekki
þannig að sjálfið hverfi alveg þó það yfirgefi miðjuna, ég sjálf er enn til staðar þó
að hagsmunir mínir og langanir hafi lent í bakgrunni.
Fegurðin hefst í einfaldri skynjun en þegar öllu er á botninn hvolft er hún
miklu meira en það (og ef til vill er „einföld skynjun" eitthvað miklu meira en við
höldum líka). Fegurð veitir okkur mikilvæga æfingu í því að setja sjálfið til hliðar,
setja alla hagsmuni og fyrirframgefnar hugmyndir til hliðar og skynja hlutina eins
og þeir eru en ekki eins og við viljum eða höldum að þeir séu. Og það mikilvæga
er að þessi róttæka af-miðjun sem á sér stað í fegurðarupplifun veitir ánægju, svo
að einstaklingur sem hefur einu sinni verið gripinn af fegurð er líklegur til þess
að leitast eftir því að endurtaka þá upplifun. Fegurðarskynið verður þannig að
hæfileika sem mótast og menntast af reynslu hvers og eins. Kant sagði eitt sinn að
sá sem hefur ást á fegurð í náttúrunni væri líklegri til að verða góð manneskja.16
Friedrich Schiller var þeirrar skoðunar að fagurfræðilegt uppeldi skipti miklu
máli í uppeldi borgara og fyrir betra samfélag.17 Dostojevskí gekkjafnvel svo langt
■6 Kant 1790/2000:5:301.
l7 Schiller 2005.