Tímarit Máls og menningar - 01.12.1995, Síða 28

eðlið, fremur en birkitréð, til þess að það beri fegurra laufskrúð; við þurfum
aðeins að finna því frjórri jarðveg að vaxa í.14
Það er auðvelt að gjalda þroskahugsjóninni varaþjónustu; hún hljómar til
að mynda vel í skólaslita- og skálaræðum. En hví ætti okkur að vera svo
umhugað um þroskann í raun og veru — hvaða afl knýr viljann til að keppast
eftir honum? Höfuðprýðin í heimspeki Johns Stuart Mill er að tengja
aristótelíska þroskahugsjón, eins og þá sem Stephan lýsir, við sceldarhyggju,
„hedonisma“: Hvöt okkar til að öðlast sem íýllstan og fullkomnastan þroska
hæfileika okkar sé sú að ekkert geri okkur á endanum lífið sælla; um það geti
reyndir og dómvísir menn borið. Ánægjan, varanleg og djúp, sé hið endan-
lega keppikefli okkar í lífinu og það vilji þannig til um manneðlið að hin
alhliða döfnun skapi ríkulegri ánægju af slíku tagi en nokkur skyndinautn.
Því nefni ég Mill hér aftur til sögu að nákvæmlega sama hugmynd virðist
mér endurspeglast í kvæðum Stephans G., þó að því hafi ekki verið gaumur
gefinn í fyrri skrifum um verk hans, svo að mér sé kunnugt um. Stephan
kemst raunar nær því en flestir aðrir íslenskir höfundar að tjá berum orðum
forsjála sældarhyggju í anda Mills. Þá á ég ekki einungis við að hann hafi
verið manna lífsglaðastur sjálfur, eins og Sigurður Nordal hefur eftir einum
samferðamanni hans (LVIII), eða að hann hafi elskað fólk og því að sama
skapi elskað gleði þess. Slíkt gera allir mannvinir. En þegar Stephan leggur
að sjálfum sér og öðrum að vinna verk sín af alúð, láta sér vaxa brekkumegin
í glímunni við þau, þá er hann ekki að boða þroskann þroskans sjálfs vegna
heldur vegna verkalaunanna: gleðinnar sem fýlgir í kaupbæti eftir að hafa
lagt sig allan fram og náð árangri — eða að minnsta kosti reynt. Það er
sælulífið er fer „um andann eldi“ (303) sem á endanum gefur tilverunni,
lífsstritinu, gildi: „Nóg að gera og glaðan dag / gefðu mér, þá er ég ríkur“
(224). Hafí ég gert mitt besta þá skiptir ekki máli hvernig veröldin verðleggur
mig; ég læt mér „fullnægja fögnuðinn þann, / sem fylgir því: reynt til að hafa“
(231). Og af reynslu Stephans sjálfs má ráða að af öllum verkum sé sköpunin
mestur gleðigjafi og þar með verðmætust: „Sælust, veit ég, varð hún þér /
vikan sú, er skópstu heiminn“, ávarpar hann guðinn „Hebra-Javi“ (225).
Hafi þessi fylgidís sköpunarinnar og þroskans, lífsgleðin, slegist í för með
einstaklingnum getur hann að ferðalokum horfíð úr ljósi og landi, „loks með
söknuð — þó með glöðum hug“ (32). Það er vel við hæfi að hið sólelska
skáld Stephan G. skuli halda þessu blysi sældarhyggjunnar á lofti í íslenskum
skáldskap.
Manngildishugsjón Stephans G. Stephanssonar er ofin úr þeim þremur
þáttum sem þegar hefur borið hér á góma: ábyrgð, þroska og sælu. Hún er
ímynd manns sem er fullvaldur örlaga sinna, að því mikilvæga leyti sem þau
eru á mannlegu valdi, en tekur hinu óhjákvæmilega með „öllum hörmum
26
TMM 1995:4